Κάθε φορά που έγραφα ένα κείμενο για κάποιο βιβλίο που το θεωρούσα σημαντικό ή που βαθιά με είχε συγκινήσει, δίσταζα να πω τη λέξη “κριτική” όταν το έδινα στην εφημερίδα ή στο λογοτεχνικό περιοδικό. Πίστευα πάντα πως εγώ δεν είχα το δικαίωμα να “κρίνω” την δημιουργία κάποιου άλλου, πως ήταν απλά μια προσωπική μου άποψη αυτό που έγραφα, στα μέτρα τα δικά μου, πάει να πει, έβγαινε από την δική μου παιδεία ή αντίληψη. Όπως και να ‘ναι, αισθάνομαι ευγνωμοσύνη για όσα έγραψα, γιατί πάντα κερδισμένος βγαίνεις από μια καταβύθιση σου σε ένα σημαντικό έργο, αναζητώντας την αγωνία που δεν ήταν η δική σου αλλά παράλληλη ίσως με την δική σου. Ή, ακόμα, αναζητώντας την γνώση που σε πάει πιο πέρα. Όπως αισθάνομαι ευγνωμοσύνη και για όσα μου έγραψαν, όπως τα έγραψαν.
Γιατί, το ίδιο νιώθω και για εκείνους που έγραψαν για τα δικά μου βιβλία. Είναι καταθέσεις της δικής τους αντίληψης, της δικής τους διορατικότητας ή ικανότητας διείσδυσης. Και αυτό δεν το λέω από έλλειψη σεβασμού ή ευχαριστίας, αλλά από πλήρη συναίσθηση ότι ίσως έτσι να είναι. Δηλαδή, μια προσωπική τους προσέγγιση πέρα από την έννοια της λέξης “κριτική”. Άλλωστε αυτό το επιβεβαιώνει και η παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας. Είδαμε βιβλία, που δεν τα επαίνεσε η “κριτική” ή και τα αγνόησε, να θριαμβεύουν μια μέρα. Και είδαμε άλλα, που αποθεώθηκαν, να χάνονται σαν ξεχασμένα. Χωρίς να παύει, ένας φωτισμένος και διορατικός “κριτικός” να αποκαλύπτει πράγματα που ούτε ο συγγραφέας δεν τα είχε επισημάνει. Ή, ακόμα, να βοηθά με τις εύστοχες κρίσεις του τον συγγραφέα. Απλά θεωρώ πως η λέξη “κριτική” δεν είναι η απόλυτα ακριβής.
Προσωπικά, ξέρω γιατί εγώ έγραψα τα τόσα αμέτρητα κείμενα μου για βιβλία συγγραφέων που ούτε τους γνώρισα ποτέ, ούτε περίμενα κάποια ανταπόδοση. Θυμάμαι, είκοσι μέρες, και ίσως πιο πολλές, δούλευα πάνω στο βιβλίο “Ο Θουκυδίδης και ο Αθηναϊκός ιμπεριαλισμός” της Jaqueline De Romilly. Κι άλλες τόσες για το βιβλίο “Οι Προσωκρατικοί” των Hermann Diels και Walther Kranz. Ή, ακόμα, για τα θαυμάσια βιβλία “Ο τελετουργικός θρήνος” της Margaret Alexiou και “Antigones” του George Steiner. Μέχρι σήμερα ακόμα, ξέρω πως τα κείμενα αυτά και πολλά σαν αυτά, τα έγραψα για μένα. Για να βοηθήσουν την δική μου σκέψη, την δική μου αντίληψη. Ή, ακόμα, την δική μου ψυχή. Σήμερα αισθάνομαι ευγνωμοσύνη για τα κείμενα που έγραψα. Κάποια από αυτά με είχαν συγκλονίσει.
Όπως ευγνωμοσύνη αισθάνομαι και για εκείνους που έγραψαν για τα δικά μου βιβλία. Είναι κείμενα φωτισμένα τα περισσότερα που γράφτηκαν με αγάπη και βαθιά ενόραση, με αναλυτική σκέψη, και με βοήθησαν σαν συγγραφέα και σαν άνθρωπο. Όμως καμιά κριτική δεν μπορεί να κάνει ένα βιβλίο καλύτερο, ή και το αντίθετο, από αυτό που είναι. Γιατί παραμένει πάντα μια υποκειμενική κατάθεση, στα μέτρα του πνευματικού μεγέθους εκείνου που γράφει.
Αρθρογραφία
«Οι Προσωκρατικοί, οι μαρτυρίες και τα αποσπάσματα» των Hermann Diels – Walther Kranz ■ George Steiner, “Οι Αντιγόνες, Ο μύθος της Αντιγόνης στην λογοτεχνία, τις τέχνες και την σκέψη της Εσπερίας” ■ «Θέατρο, τόμος πρώτος, Η Νίκη, Ο ουρανός κατακόκκινος, Σ’ εσάς που με ακούτε», της Λούλας Αναγνωστάκη ■ Έκτορα Κακναβάτου, «Στα πρόσω ιαχής», ποίηση, «Βραχέα και Μακρά, για την ποίηση, γλώσσα και λόγος», ποιητικό δοκίμιο ■ «Η γυναίκα χτες και σήμερα, Ισονομία, Ισότητα, αλλά και Διαφορετικότητα» της Ρούλας Κακλαμανάκη ■ «Οι δρόμοι του ουρανού» και «Μετατροπίες», δύο ποιητικές συλλογές του Τάκη Βαρβιτσιώτη ■ Η «Εφημερία» του Χρήστου Μαλεβίτση ■ Πόσο πεπρωμένη ήταν η Άλωση της Πόλης ■ Μια ποιήτρια που έφυγε νωρίς ■ Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού του Sture Linnér ■ Περί της γραφής θεατρικών έργων, της Ζωής Σαμαρά ■ Πέντε Μεγάλες Ωδές – Και ένας Ύμνος για να χαιρετήσουμε τον Καινούργιο Αιώνα, του Paul Claudel ■ Χαοτικά Ι, ποίηση του Έκτορα Κακναβάτου ■ “Οι Αγραυλούντες, Νυχτερινή περιπέτεια”, του Χρήστου Μαλεβίτση ■ Η παρακμή της μνήμης, ποίηση του Στέλιου Λουκά ■ Κεχριμπαρένα νύχτα, μυθιστόρημα της Sylvie Germain ■ Υγρός Χρόνος, μυθιστόρημα της Ελένης Γκίκα ■ Η σκόνη του κόσμου, μυθιστόρημα του Jacques Lacarrière ■ Αστροθεσία, ποίηση του Κώστα Χωρεάνθη ■ Λήμνος, Ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά, του Γιώργου Κωνσταντέλλη, Παλίμψηστο ■ Αμύθητος κήπος, ποίηση του Στέλιου Λουκά ■ Ενας περιπλανόμενος ποιητής του 13ου αιώνα, για Laccariere, Καθημερινή, το αυθεντικό ■ Κριτική στην Καθημερινή για την Ελ Γκίκα, το αυθεντικό ■ Κριτική για Βαρβιτσιώτη στην Καθημερινή, το αυθεντικό ■ Κριτική στην Καθημερινή για άπαντα Μαλεβίτση, το αυθεντικό ■ Κριτική στην Καθημερινή για Λουκά, το αυθεντικό ■ Κριτική στην Καθημερινή για Μηλιώρη, το αυθεντικό ■ Κριτική στην Καθημερινή για τον Γεωργούση, το αυθεντικό ■ Στην Καθημερινή για ποίηση Βαρβιτσιώτη, το αυθεντικό
“O τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση” της Margaret Alexiou, του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης ■ Η αποτραγικοποίηση του ανθρώπου – διά της θυσίας του Αβραάμ ■ Σχολείο δεύτερης ευκαιρίας: ο Κορυδαλλός ■ Η Λεηλασία της Ιστορίας μας – Οι 300 ■ Samuel Beckett – Ένας προφήτης του αιώνα μας ■ Η γνωριμία μου με τον Σάμουελ Μπέκετ – μια διάνοια που συγκλόνισε τον αιώνα μας ■ Ο υπερρεαλισμός στην ποίηση του Έκτορα Κακναβάτου ■ Jacques Lacarrière – Ένας υμνητής της ασκητείας ■ Περιμένουν οι άγγελοι με κεριά και νεκρώσιμους ψαλμούς ■ Εάλω η Πόλις – Η ύστατη αγωνία, επετειακό της Αλώσεως ■ Η Λεηλασία της Ιστορίας μας – Οι 300 ■ Σύντομη ιστορία του Βυζαντίου, του John Julius Norwich ■ Νικηταράς, πρότυπο παλικαριάς και αρετής, του Δημήτρη Σταμέλου ■ Οι κούκλες δεν κλαίνε, μυθιστόρημα της Ελένης Γκίκα ■ Το έργο του Samuel Beckett προφητικό στο κατώφλι της νέας χιλιετίας ■ “Αναζητώντας τη Μαρία”, μυθιστόρημα της Ελένης Γκίκα ■ Μυστικό Πέρασμα, συνέντευξη στον Δημήτρη Γκιώνη, “Όταν η φωνή πνίγεται στον όγκο της σιωπής” ■ Η Λήμνος της μαρίας, μια διαφάνεια υδάτινη ■ Κριτική στην Ελευθεροτυπία για Γκίκα, το αυθεντικό ■ Αναδημοσίευση κριτικής μου για τον Κακναβάτο στην Καθημερινή, το αυθεντικό ■ Η φύση, ο μύθος και οι δοξασίες Λημνία Γη ■ “Το Ξύλινο Τείχος”, συνέντευξη στον Βασίλη Ρούβαλη, το αυθεντικό
Το σπίτι, αρχέγονο σύμβολο της ψυχής ■ Μη φεύγεις πάνω στα νερά ■ Είμαστε οι ηττημένοι των θεών, Πρωτοχρονιάτικο ■ Τα θαύματα θυμώνουν όταν δεν τα πιστεύεις ■ Η καταστροφή του τόπου ■ Η αρχαία Ύβρις στις μέρες μας ■ Από τον γρίφο της ζωής τι συναντάμε περισσότερο τη νίκη ή την ήττα; ■ φθορά ■ Η κρίση στη ζωή μας ■ Οι Άθλιοι του Βίκτορος Ουγκώ στις μέρες μας ■ Η μοναξιά ■ Η νέα χιλιετία ■ Χριστουγεννιάτικες μέρες ■ Η βία των καιρών..■ Αχ, αυτά τα τρομαγμένα παιδικά μάτια ■ 17 συγγραφείς για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, 2004 ■ Μετά το τέλος των Ολυμπιακών Αγώνων ■ Μια ερειπωμένη αίσθηση και πονά ■ “Χώρος εργαστηρίου του συγγραφέα και εμμονές γραφής, επίσης: όταν έρχεται η ιστορία” ■ “Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν…” μαρτυρία, Χριστούγεννα 2003 ■ Ποίηση και αγωνία παραμονές της χιλιετίας, σαν μονόλογος ■ Μια σχέση γοητείας με τη φθορά ■ Το Ξύλινο Τείχος, συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα, «Μόνο η συνείδηση διδάσκει, όχι η ιστορία» ■ Θα βρειτε τα οστά μου υπό βροχήν
“Ο Θουκυδίδης και ο Αθηναϊκός Ιμπεριαλισμός”, της Jacqueline De Romilly ■ Το Ον και ο κόσμος – Η λιγότερο γνωστή πλευρά της Άιρις Μέρντοχ μέσα από τον φιλοσοφικό στοχασμό της ■ Το δημοτικό τραγούδι ως περιεχόμενο συνειδήσεως του νέου ελληνισμού του ■ Το αειθαλές δέντρο, διαλέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό, του George Thomson ■ Μεσσαιωνικό Τρίπτυχο, του Τάσου Αθανασιάδη ■ Μέρες Οργής, μυθιστόρημα της Sylvie Germain ■ Interview in ΒΗΜΑgazino with Eri Vardaki, The Wooden Wall in the European Union, 2020 ■ Συνέντευξη στην εφημερίδα Το ΒΗΜΑ της Κυριακής■ Κριτική βιβλίου της Άιρις Μάρντοχ Υπαρξιστές και Μυστικιστές, το αυθεντικό ■ Το καθ’ημάς Βυζάντιο, το αυθεντικό ■ Δημοτικό τραγούδι ως περιεχόμενο της συνειδήσεως του νέου ελληνισμού, το αυθεντικό ■ Ελληνιστές, Το αειθαλές δέντρο, του G. Thomson ■ Ο Άγγελος της Στάχτης, ως αναστασιμο πασχαλινό δημοσιεύτηκε στο Βήμα, Κυριακή των Βαΐων, 2021, το αυθεντικό ■ Επετειακό της Αλώσεως, στο ΒΗΜΑ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, Μάης 2021, Πήραν την Πόλη, πήραν την ■ Το ανελέητο παραμύθι της Ζωής ■ Για τα εκατό χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής ■ Σάμιουελ Μπέκετ: Τριάντα τρία χρόνια από τον θάνατό του
Το Έπος της Άλωσης, 569 χρόνους μετά ■ Μια φωτογραφία πάνω στα νερά
Δημοσιεύσεις σε άλλα έντυπα
Η λογοτεχνία, γιατί και προς τι ■ Samuel Beckett, 25 χρόνια από τον θάνατο του ■ Η Μύρινα – σ’ ένα οδοιπορικό μνήμης ■ «Στιγμές στο Χρόνο», ποίηση, του Απόστολου Αθανασάκη ■ Πώς γεννήθηκε το Θέατρο του Παραλόγου ■ Έχει η γλώσσα μας μάρμαρο ποίηση του Απόστολου Ν. Αθανασάκη ■ Οπόταν πλάτανος, ποίηση του Παντελή Μπουκάλα ■ Το παιχνίδι ως έκφραση ζωής, της Ουνέσκο ■ “Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου” του Οδυσσέα Ελύτη ■ Μιας αιωνιότητας σιγή, για την ποίηση “Μαρία” της Ζωής Σαμαρά ■ Ο συγγραφέας της μικρής χώρας ■ Απάντηση στον Ισμαήλ Κανταρέ για την Αγια-Σοφιά ■ Τα τελευταία Χριστούγεννα της χιλιετίας ■ Μια διαφάνεια υδάτινη ■ Οδησσός, η λησμονημένη πατρίδα, της Μαρίας Καραβία ■ Ποιήματα δύο τόμοι, Μανόλη Πρατικάκη ■ Ιστορία των Αρχαίων Αθηνών, του Σαράντου Καργάκου ■ Το έργο του Samuel Beckett προφητικό στο κατώφλι της νέας χιλιετίας ■ Το σύγχρονο δράμα: Ο λόγος της σιωπής, της καθηγήτριας Αφροδίτης Σιβετίδου ■ “Ένα βιβλίο ένα ταξίδι”, τηλεοπτική εκπομπή του Στέλιου Λουκά ■ Ο Ευγένιος Ιονέσκο και το Θέατρο του Παραλόγου ■ Έξω από τις Πύλες ■ Πίσω απ’ το παράθυρο ■ Samuel Beckett, 24 χρόνια από τον θάνατο του ■ Το ιερό ως βίωση και ως σημείο αναφοράς στο σμίλεμα της Λήμνιας ταυτότητας ■ Ο Άγγελος της Στάχτης, συνέντευξη στον σκηνοθέτη Γιώργο Χατζηδάκη ■ Waves of three seas, Swedish magazine, 1995, after the cruise ■ Δημοσίευση στο περιοδικό της Ουνέσκο ¨Το φτιαξα για να παίζω”, 1989, στο πρόγραμμα “Σώστε τα παιδιά” ■ Υψιπύλη, κριτική στο Διάστιχο “Ένα έργο με δομή τραγωδίας” ■ Αναφορά στο έργο του Διομήδη Πετσάλη ■ Το σπίτι μας ήταν γεμάτο πασχαλιές ■ Ο Άγγελος της Στάχτης, μελέτη κριτική του Δημήτρη Τσιάμαλου, “Η ιστορία της αρχέγονης ψυχής” ■ Τελευταίες μέρες, Απογεματινή, Παρνασάς, αυθεντικό α’ μερος * Τελευταίες μέρες, Απογευματινή, Παρνασάς, αυθεντικό, β’ μερος ■ Συνέντευξη στην δημοσιογράφο Κατερίνα Λυμπεροπούλου για την HuffingtonPost 2021 ■ Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς στην Εβδόμη, το αυθεντικό ■ Κριτική για Σταμέλο στην Εβδόμη, το αυθεντικό ■ Κριτική στον Αίολο για Μπελίτσο, το αυθεντικό ■ Κριτική στον Δημοσιογράφο για την Εφημερία του Μαλεβίτσση, το αυθεντικό ■ Κριτική στο Διαβάζω για τον Γ. Κοντό, το αυθεντικό ■ Κριτική στο Διαβάζω για τον Μανώλη Πρατικάκη, το αυθεντικό ■ Νόστος Μυτηλίνης συνέντευξη στην Ανασ. Σπυριδάκη, το αυθεντικό■ Οι Γερμανοί στη Λήμνο. ‘Ενα βιβλίο έργο ζωής του Χαράλαμπου Ποριάζη, το αυθεντικό ■ Περί του Τραγικού Όταν η φιλοσοφία, Μαλεβίτσης, Διαβάζω, το αυθεντικό ■Το πρόσωπο, πολλά προσωπα, κριτική για το Extra Large της Καλλιόπης Εξάρχου, στο Διαβάζω (Το αυθεντικό) ■ Τα παιδικά μου βιβλία, με αφορμή την έκδοση “Ο Ορφέας στο μαγεμένο δάσος”, 2021 ■ Η Γενοκτονία των Αρμενίων, εκατόν έκτη επέτειος, αναγνώριση από τον πρόεδρο Αμερικής Τζο Μπάιντεν ■ Το Ξύλινο Τείχος, συνέντευξη στην Ειρήνη Μπέλλα, “Η χαμένη μνήμη του αίματος” ■ Κιβώτιο ταχυτήτων, Κακναβάτος, Διαβάζω, το αυθεντικό ■ Black Mamba, Τερζόπουλος, το αυθεντικό ■ Περπατώντας στους δρόμους της Οδησσού