μαρτυρία

Τώρα γνωρίζουμε τι είναι ικανός να διαπράξει ο άνθρωπος.

Ο αστυνομικός με το χέρι στην τσέπη. Στην καρδιά του πολιτισμένου πλανήτη. Γιατί ο πολιτισμένος άνθρωπος με την αδρανή και παθητική στάση του φρόντισε ώστε η εικόνα του μίσους να γίνει “θέαμα” και, ίσως, “τροφή της φαντασίας”. Έτσι που η φαντασία σε γενιές παιδιών και εφήβων να αποκτήσει την περίεργη – ή και διασκεδαστική – νοσηρότητα του εθισμού.
Γράφει σε μια συνέντευξή του ο μέγας διανοητής George Steiner, ύστερα από τα φρικτά εγκλήματα του Β’ παγκοσμίου πολέμου: “Τώρα γνωρίζουμε τι είναι ικανός να διαπράξει ο άνθρωπος”. Και συνεχίζει τον συλλογισμό του: “Δεν γνωρίζαμε τότε ακόμα πως μπορούσε κάποιος να τραγουδά Σούμπερτ το βράδυ και να βασανίζει ανθρώπους το πρωί”. Αυτή την εικόνα μου δίνει ο αστυνομικός με το χέρι στην τσέπη.

Εδώ και χρόνια έκανα αναρτήσεις και δημοσιεύσεις (εγώ η ασήμαντη) για να πω πως: είναι λάθος να δίνονται στο τηλεοπτικό γυαλί όλες οι ανατριχιαστικές λεπτομέρειες κάθε εγκλήματος, ξανά και ξανά. Ώσπου να γίνουν θέαμα. Και το θέαμα, εθισμός. Και ο εθισμός, απάθεια. Και αν πάμε πιο πέρα: να γίνουν νοσηρή διαστροφική ηρωοποίηση.
Αυτές πουλάνε, ήταν η απάντηση κάθε φορά.

Πότε θα το καταλάβουν οι χώρες του πολιτισμένου κόσμου πως όλες οι τέχνες και όλες οι ανθρωπιστικές επιστήμες ακυρώνονται μπρος σε μιαν εικόνα σαν αυτή που είδαμε τούτες τις μέρες.

Τρεις απαντήσεις σε σχόλια αναγνωστών:

“Ο ενήλικας έχει ήδη διαμορφώσει το πρόσωπό του – θα νιώσει “κόμπο στο λαιμό”, όπως λες, ναι, και φρίκη. Και κάποιες φορές θα επαναστατήσει (χωρίς αποτέλεσμα) Το νόημα της ανάρτησης μου είναι: για το παιδί για τον έφηβο για το νέο τρυφερό και αδιαμόρφωτο ακόμα άτομο, που εθίζεται σιγά σιγά, και άθελά του προχωρά σε μια μιμηδική εξομοίωση. Να είσαι καλά, Μυρίνη”

“Σε ευχαριστώ Νίκο. Θα πω μια απαισιόδοξη έκφραση πως ίσως και να είναι λίγο αργά. Θεωρώ πως έχει ήδη συντελεστεί αυτή η “μιμηδική εξομοίωση” με το τέρας σε κάποια άτυχα παιδιά από τις νέες γενιές. Όμως τουλάχιστο ας μην συνεχιστεί αυτή η -ξανά και ξανά- εμμονή επίδειξης του συμβάντος -ως θεάματος- επειδή πουλάει ως είδηση, έλεος. Τι δεν καταλαβαίνουν.”

“Ακριβώς γι’ αυτό προσπάθησα να μιλήσω στην ανάρτησή μου, Κατερίνα, Katerina Fikari, για τον μιιθριδατισμό. Και, με αυτή την εμμονή προβολής -ξανά και ξανά- των ανατριχιαστικών λεπτομερειών, δημιουργείται μια εξοικίωση – που προχωρεί στον εθισμό – κι ακόμα πιο πέρα στη μιμηδική εξομοίωση, προπαντός στο νέο άτομο στον έφηβο στον τρυφερό ακόμα ψυχισμό.

Αναρτήθηκε στις 29 Μαϊου 2020, για το συμβάν του αστυνομικού που πάτησε στον λαιμό τον αφροαμερικανό

ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΕΙΝΑΙ ΠΙΑ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΣΤΟΝ ΛΑΒΩΜΕΝΟ ΠΛΑΝΗΤΗ ΜΑΣ. Πρώτα ο Αμαζόνιος, τώρα η Αυστραλία. Εκατομμύρια ζώα καίγονται καθημερινά, κατατρεγμένα και αβοήθητα, πλάσματα μιας απέραντης ερημίας.
Και ο Άνθρωπος ανήμπορος να αναχαιτίσει το Κακό.
Μια ασύλληπτη μια τρισμέγιστη Ποίηση που τόσο σοφά κρατούσε την ισορροπία της ζωής.
Αναρωτιέμαι μήπως είμαστε όλοι ένοχοι, μόνο και μόνο γιατί δεν τον προστατέψαμε αυτόν τον από παντού χειμαζόμενο πλανήτη. Χρόνια τώρα ασυλλόγιστα τον καταστρέφει ο Άνθρωπος. Δεν τον σεβαστήκαμε και δεν τον ευμενίσαμε για το Κακό που εμείς του κάναμε. Κι ας αγωνιούσαν γι’ αυτό κάποιες ομάδες ανθρώπων.
Δεν τον ευμενίσαμε. Πάει να πει, δεν ζητήσαμε ποτέ συγνώμη για την καταστροφή που εμείς προκαλέσαμε, όπως γινόταν στην αρχαιότητα. Σήμερα οι καταστροφές πια γίνονται σαν μη αναστρέψιμες. Και πουθενά καθαρμός στην διαπραχθείσα Ύβρι. Τόση ενέργεια ζωής χάθηκε, χάνεται κάθε στιγμή. Ενέργεια. Τόση ανάσα ζωής. “Η ενέργεια ζώντα ποιεί πάντα”, είπε ο Αριστοτέλης. Κι ας ισχυρίζεται ο Dawkins πως, ως άνθρωποι, “είμαστε μηχανές επιβίωσης”. Και τώρα ένας απέραντος θάνατος.
Όταν ο άνθρωπος ζούσε σε πρωτόγονες εποχές και έβγαινε στο κυνήγι να σκοτώσει κάποια ζωντανά για την επιβίωσή του, πριν σημαδέψει με το τόξο του, ζητούσε συγχώρεση. Αντίθετα με τον πολιτισμένο κόσμο μας όπου επικρατεί η αλαζονεία.
Και κάτι τελευταίο. Στο μυθιστόρημά μου “ Η Έκτη Σφραγίδα” (που δεν κυκλοφορεί – και που είχε βασιστεί στα εδάφια της Αποκάλυψης), υπήρχε μια αρχαία πηγή, σε χώρο τελετουργιών, που το νερό ανάβλυζε μέρα νύχτα. Και όταν πήγαν οι μπουλντόζες να την καταστρέψουν, η πηγή “αυτοκτόνησε”. Κύλησε στα έγκατα της γης. Παράλογο; Μεταφυσικό; Πραγματικό; Δεν μπόρεσα με τίποτα να μεταπείσω την ηρωίδα μου, την Αδριανή, επέμενε πως η πηγή “αυτοκτόνησε”. Πόσο φανταστικά είναι άραγε κάποια μυθιστορήματα.
Σήμερα όλος ο πλανήτης στενάζει. Γιατί, όταν ένας τόπος ωδίνει, “πάσα η Κτίσις συστενάζει και συνωδίνει”.
Το Κακό, όταν του ανοίξεις τον δρόμο, δύσκολα σταματάει.
Όμως ας ελπίσουμε πως το κοσμογονικό αυτό Κακό κάπου θα σταματήσει.

ΜΙΑ “ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΜΙΧΛΗ”, που την άκουσα σε τηλεοπτική εκπομπή, με έβαλε σε σκέψεις. Ο επιστήμονας, που μιλούσε στην τηλεόραση, με σοβαρότητα την τοποθέτησε λίγο πριν από την μελαγχολία και την κατάθλιψη που δημιουργούν στο μυαλό τα social media. Και με απασχόλησε.

Ποιος αντέχει να δει όλο το φάσμα των ειδήσεων. Πρέπει να έχει κανείς εθισμό στο φρικαλέο και στο ειδεχθές για να μπορεί να ακούει ξανά και ξανά για το έγκλημα που έγινε. Και κάθε μέρα γίνονται πια δυστυχώς. Ξανά και ξανά για τον τρόπο που έγινε. Ξανά και ξανά για το τι είπε η θεία, η γειτόνισσα, η ερωμένη. Λες και “είδηση” είναι μόνο το φρικιαστικό. Να γίνονται τα νεύρα του τηλεθεατή τσατάλια.

Εθισμός. Αυτή είναι η λέξη.

Να εθιστεί ο ταλαίπωρος πολίτης αυτής της χώρας. Για να μην τρομάζει πια. Για να μη μας τρομάζουν οι τελετουργικές λεπτομέρειες με τις οποίες μας το σερβίρουν. Μόνον οι εφιάλτες της νύχτας δεν καταλαβαίνουν από εθισμό. Και φυτρώνουν στον ύπνο μας αδέσποτοι, αναπαράγουν μεταποιούν διογκώνουν το ειδεχθές.

Όμως χάθηκαν πια και κάποια “καλά;” Να πουν ένα δυο καλές ειδήσεις, να ανασάνει ο άλλος. Χτες μου είπε μια φίλη μου πως πιάστηκε η τσάντα της στην πόρτα του συρμού καθώς έκλεινε, και φώναξε σε μια επιβάτιδα που ήταν μέσα “σε παρακαλώ, δώσε μου την στην επόμενη στάση…”
Και με απίστευτη αγωνία κατεβαίνει στην “επόμενη στάση” γιατί στην τσάντα είχε όλα της τα πολύτιμα. Ψάχνει με τη ματιά να δει την επιβάτιδα. Δεν την βλέπει. Όμως ένα αγόρι γύρω στα δεκατρία την πλησιάζει. Είχε στον ώμο και τη σάκα του σχολείου. Ένα σχολιαρόπαιδο. Και ούτε σκέφτηκε να την πάρει και να εξαφανιστεί, όχι. Τη βλέπει που ψάχνει με αγωνία και της δίνει την τσάντα.

Τι όμορφο που είναι σαν στιγμιότυπο ζωής σε μια χώρα που μόνο για πόνο για απέραντο πόνο μιλά στις ειδήσεις της.

Όμως τον “εθισμό” δεν τον σκέφτηκε με σοβαρότητα. Ας τον φοβηθεί πρώτη η πολιτεία για τον πολίτη της. Γιατί αποτελεί μια βαθιά μια υποσυνείδητη αφετηρία εγκληματικότητας. Ο εθισμός. Η μη ελεγχόμενη ταύτιση. Που συνήθως καταλήγει σε μια επικύνδινη αδιαφορία.

Ένας ορισμός της ελευθερίας λέει πως: Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ του ενός τελειώνει εκεί που αρχίζει το δικαίωμα του άλλου.

Και με κάποιον προβληματισμό για την “διανοητική ομίχλη” και την “κατάθλιψη” και τον “εθισμό”.

Όταν θέλησαν να οικοπεδοποιήσουν το πανέμορφο Βουνό Πέτασος στη Μύρινα της Λήμνου

Τα βουνά ανήκουν στον Χρόνο. Στους αιώνες που κουβαλούν πάνω στην πέτρινη ράχη τους. Ανήκουν στην ιστορία που έγραψε η διαδρομή τους μέσα στις χιλιετίες. Κι ακόμα, ανήκουν στους μύθους και στους θρύλους που γεννήθηκαν από την επιβλητική ύπαρξή τους και που τροφοδότησαν τη φαντασία του ανθρώπου από τα αρχέγονα χρόνια.

Αγαπητέ Ηλία. Ξέρω πως θα δημοσιεύσεις αυτή την επιστολή, γιατί το πιστεύεις κι εσύ πως: Τα βουνά ανήκουν στο Χρόνο και στην Ιστορία – στους μύθους που κουβαλούν. Και θα κατάλαβες πως μιλώ για τον Πέτασο.

Όλο το χειμώνα έγραφα ένα βιβλίο για την αρχαία Μύρινα και για την Υψιπύλη, για την Αργώ και για τον Πέτασο, για τους τριάντα τρεις αιώνες που μου φαίνονταν «ως η ημέρα η εχθές». Από πέρυσι το καλοκαίρι που άρχισα να γράφω το βιβλίο, στα μάτια μου και στη σκέψη μου αναδυόταν ο Πέτασος, έτσι με την ήρεμη καμπούρα του να ταξιδεύει σε άλλες διάρκειες. Σε μνήμες άγνωστες, μνήμες από ζωή καταργημένη που η συλλογική βίωση της ανθρώπινης διαδρομής μας ποτέ δεν θα προσεγγίσει.

Και μόλις ήρθα στη Λήμνο, έμαθα πως ο Πέτασος οικοπεδοποιείται!
Όμως, πώς είναι δυνατόν!

Αυτό το μυθικό βουνό, με τη μεγαλοπρέπεια της πανάρχαιας ιστορίας του, που αιώνες και αιώνες, από την αυγή του κόσμου, υπήρχε στη μοναξιά του χρόνου και στα σεληνόφωτα των θρύλων του, τώρα θα το δούμε με αλουμινένιες πέργκολες και θλιβερά πλαστικά. Εμείς που μεγαλώσαμε στον ίσκιο του η, πιο σωστά, στον ίσκιο της επιβλητικής του παρουσίας.

Αυτό το μυθικό βουνό. Που οι χιλιάδες τα χρόνια που πέρασαν πάνω του άφησαν τις πατημασιές τους στις νύχτες του έρημου σεληνόφωτου. Τώρα θα το δούμε αξιοθρήνητα παραδομένο στο τσιμέντο.

Αγαπητέ Ηλία. Το ξέρω πως ο λόγος μου δεν έχει καμιά δύναμη. Ο λόγος ο ποιητικός είναι λόγος άσχετος με εξουσίες. Γι’ αυτό και τον θέτω μόνον ως ευχή και ως παράκληση για όσους κατέχουν την εξουσία.

Ως ευχή και ως παράκληση. Μόνον. Το χέρι που θα πρέπει να υπογράψει την οικοπεδοποίηση του Πέτασου ας μην το κάνει αβασάνιστα. Είναι σαν να ξεπουλάς το αιώνιο, να το περιχαρακώνεις μέσα στη χρονικότητα του εφήμερου. Θνητοί εμείς και εφήμεροι, διαβατικοί «παρεπιδημούντες», ας δείξουμε σεβασμό στο σύμβολο αυτό της αιώνιας ομορφιάς, στις μνήμες τις αρχέγονες που κουβαλάει πάνω στην γραφική του καμπούρα.

Στο βιβλίο που έγραφα όλο το χειμώνα μιλούσα για τις ψυχές των βουνών. Αυτές που ενώνονται με τις βαθιές παλίρροιες του χρόνου και έχουν μια δύναμη μυστηριακή και ανεξήγητη. Και λέω. Αυτή η δύναμη θα τους αποτρέψει από την υπογραφή της ταπείνωσής του.

Γιατί είναι ταπείνωση η οικοπεδοποίησή του.

Γι’ αυτό και εκείνοι που κατέχουν την εξουσία, ας σκεφτούν τις χιλιάδες τα χρόνια του περήφανου βουνού και τη δική μας ασήμαντη εφημερότητα.

Πριν υπογράψουν, ας το σκεφτούν.

Και ας μην ξεχνάμε, πως ήδη οικοπεδοποιήθηκε ο γραφικός του βραχίονας.

Όμως ας σταματήσει εκεί.

Ηλία, σε ευχαριστώ.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Λήμνος, στις 19 Αυγούστου, 2009.
Με το κείμενο αυτό, που έφτασε έγκαιρα στην αρμόδια επιτροπή, ακυρώθηκε η απόφαση οικοπεδοποίησης του Βουνού Πέτασος. Και κηρύχθηκε χώρος προστατευμένος αρχαιολογικά και πολιτισμικά. 

Γράφτηκε για την ταινία του Zack Snyder: Οι 300

Ο μέγας διανοητής George Steiner είχε πει πως: «Οι ελληνικοί μύθοι κωδικοποιούν ορισμένες πρωταρχικές βιολογικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις και αντιλήψεις του Εγώ στην ιστορία του ανθρώπου, διαρκούν ως ζωντανή κληρονομιά στην συλλογική μνήμη και αναγνώριση. Επιστρέφουμε σε αυτούς, όπως επιστρέφουμε στις ψυχικές μας ρίζες». Και επισημαίνει ακόμα ότι: «η ελληνική μυθολογία έχει γίνει σταθερό κέντρο, σημείο αναφοράς για κάθε μετέπειτα ποιητική επινόηση και φιλοσοφική αλληγορία».

Έτσι, ο ελληνικός μύθος, στο πέρασμα των αιώνων, έγινε κτήμα κοινό ολόκληρης της οικουμένης και αυτό ήταν μια πνευματική προσφορά που επέστρεφε στον εαυτό της. Όμως πώς μπορούν να γίνουν «κτήμα κοινό» και οι ιστορικοί μας αγώνες;

Είδα την ταινία «Οι 300 του Λεωνίδα» και έφριξα. Ένα έργο που λεηλατεί την Ιστορία μας. Λεηλατεί την έννοια του Ιερού που αιώνες κείται στη συλλογική μνήμη του τόπου μας. Παραποιεί και διαστρέφει τα ιστορικά γεγονότα, κακοποιεί την συλλογική συνείδηση του γένους που διαμόρφωσε το πρόσωπό μας. Τερατογενή όντα οι ιερείς στο μαντείο της Σπάρτης που έγλυφαν αποκρουστικά τη μάγισσα (ιέρεια). Η βασίλισσα Γοργώ, γυναίκα του Λεωνίδα, ξεπούλησε το κορμί της την ίδια νύχτα που ο Λεωνίδας έπαιρνε την απόφαση να πεθάνουν στις Θερμοπύλες. (Οι Σπαρτιάτισσες είχαν μια ελευθερία στον τομέα αυτόν, όμως ποτέ δεν ξεπουλιόντουσαν, ήταν περήφανες). Ο Λεωνίδας έφυγε από τη Σπάρτη με τους Τριακοσίους του χωρίς εντολή της Συγκλήτου – της Απέλλας, αν ήταν ποτέ δυνατόν αυτό για τη Σπάρτη. (Απλά, λόγω των Καρνείων, καθυστέρησαν να στείλουν στρατό). Κι ύστερα, τα αγήματα των ελληνικών πόλεων, που πολεμούσαν με τον Λεωνίδα, δεν αποχώρησαν οικειοθελώς από την τελική μάχη του θανάτου. Ο Λεωνίδας επέμενε να φύγουν «ίνα μη απόλλονται». Και έμειναν μόνον οι 700 Θεσπιείς. Κι άλλα, κι άλλα αμέτρητα, που παραποιούν και κακοποιούν όλες τις πτυχές της ιστορίας. Υπήρχαν μόνο κάποιοι ψηφιακοί εντυπωσιασμοί, όπως το νέφος από τα βέλη των Περσών ή όπως οι τεχνητοί διασκελισμοί του Λεωνίδα σε κάτι αγριόβραχους που με τίποτα δεν θύμιζαν Ελλάδα. Εντυπωσιασμοί.

Ζούμε την εποχή των εντυπώσεων, αγνοώντας την ουσία.

Και ρωτώ: δεν θα υπάρξει καμιά επίσημη διαμαρτυρία; Από πότε οι ιστορίες των λαών έγιναν αδέσποτες. Είναι κάποιες δεκαετίες τώρα που γίνεται αυτό. Ήταν η ταινία της Τροίας, η ταινία για τον Μέγα Αλέξανδρο, με τη θηλυπρέπεια να κυριαρχεί. Είναι τώρα Οι 300 (ευτυχώς εδώ θηλυπρεπής είναι ο άτυχος ο Ξέρξης – όμως πρέπει να πούμε ότι η αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών είχε μεγάλο πολιτισμό που αξίζει τον σεβασμό. Ήταν αποκρουστικά εκείνα τα τερατόμορφα όντα που αποτελούσαν το στρατό του Ξέρξη, η γελοιοποίηση της ιστορίας). Όμως, σίγουρα, ζούμε ένα τόσο επικίνδυνα εκρηκτικό παρόν που, προφανώς, δεν υπάρχει χρόνος να ασχοληθούν οι αρμόδιοι με το θέμα αυτό. Ποτέ δεν υπήρχε χρόνος να ασχοληθούν με τα ουσιώδη. Αλλά ας έχουν υπόψη τους ότι και η ιστορία εκδικείται, ο λόγος του Σαλαμινομάχου Αισχύλου: «τούτη γαρ η γη ξύμμαχος κοίνοις πέλει» είναι εδώ. Που σημαίνει η γη είναι ζωντανή και η ιστορία ενός λαού είναι ζωντανή με την έννοια της συλλογικής μνήμης.

Και εγώ η ασήμαντη θέτω και τούτο το ερώτημα: Δεν υπάρχει «νομικός» φραγμός σε αυτή την επέλαση των νεοβαρβάρων; Σε λίγο θα βεβηλώσουν ίσως και το Σούλι και το Μεσολόγγι. Ποιος θα τους σταματήσει; Για να κάνουν ταινία ένα μυθιστόρημα ζητούν την άδεια, υπογράφουν κάποιες εγγυήσεις σεβασμού. Την ιστορία ενός λαού πώς την παίρνουν; Μήπως υπέγραψαν εγγυήσεις για το θρυλούμενο «κόμικ»; Και γιατί ο πολίτης αυτού του τόπου θα πρέπει να υφίσταται αυτή την ψυχική ταλαιπωρία της ευτέλειας κάθε φορά.

Eλευθεροτυπία, 5 Απριλίου 2007

Σύνδεσμος στο αυθεντικό

Πικρή, κατάπικρη η πρόσφατη επέτειος της Αλώσεως και η σκέψη γυρνά σε ό,τι με πόνεσε. Και λέω, τώρα μπορώ να απαντήσω στον Ισμαήλ Κανταρέ, τώρα είναι η ώρα. Μήνες με παιδεύει το κείμενο που έγραψε στο περιοδικό «Νουβέλ Ομπσερβατέρ», όταν, πέρυσι, έδωσε σε ένα μεγάλο αριθμό συγγραφέων το ίδιο θέμα: «29 Απριλίου, Μεγάλη Παρασκευή», γιατί αυτή ήταν η ημερομηνία των γενεθλίων του περιοδικού που γιόρταζε κι ο κάθε συγγραφέας μπορούσε να γράψει ελεύθερα ό,τι ήθελε.

Από σύμπτωση, η 29η Απριλίου ήταν Μεγάλη Παρασκευή το έτος 1453, η τελευταία Μεγάλη Παρασκευή που ακούστηκε το «Σήμερον κρεμάται…» στην Αγία Σοφία, την ολόλαμπρη ακόμα και δακρυρροούσα, με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο να φορά το πένθιμο διβετήσιο, όπως το απαιτούσε η ημέρα, και τον λαό να ψάλει κατανυκτικά με τον ιερέα τον Ακάθιστο Ύμνο, ενώ ο πολιορκητής βομβαρδίζει ανελέητα την άμοιρη Πόλη με τις εφτά πελώριες βομβάρδες του και με το κανόνι – τέρας του εξωμότη Ουρβανού.
Δεν είμαι καθόλου βεβαία πως ήταν «σύμπτωση» και το γεγονός ότι: ο Αλβανός συγγραφέας, Ισμαήλ Κανταρέ, διάλεξε για θέμα του την Αγιά- Σοφιά.

Γράφει στο κείμενό του πως εκείνη την ημέρα, Μεγάλη Παρασκευή 1994, έγραφε δήθεν ένα κείμενο για το περιοδικό «Ντρίτα» με θέμα: «Η Εκκλησία της Αγίας Σοφίας». Και μεταξύ άλλων, γράφει: «Αυτό το κείμενο τιτλοφορείται ‘Η Εκκλησία της Αγίας Σοφίας’ και αναφέρεται στην μετατροπή του περίφημου αυτού κτιρίου της Κωνσταντινούπολης σε τζαμί. Πρόκειται, μου φαίνεται – συνεχίζει – για μια παγκόσμια έγνοια των καιρών μας: Οι δύο μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου στεγασμένες στο ίδιο κτίριο».

Και αφού μιλά για το πώς θα γίνει αυτό, συνεχίζει: «Αλλά αυτή τη φορά έχω δίκιο. Νομίζω ότι στα Τίρανα τέσσερις θεσμοί τουλάχιστον πρόκειται να ασχοληθούν να ανακαλύψουν τον συμβολισμό αυτής της ιστορίας: Η ορθόδοξη αλβανική αρχιεπισκοπή, η διεύθυνση της μουσουλμανικής πίστης και οι δύο πρέσβεις, της Ελλάδας και της Τουρκίας, χώρες με τις οποίες είναι συνδεδεμένη αυτή η περίφημη Βασιλική Αγία Σοφία».

Σίγουρα, την επίσημη απάντηση στο άρθρο αυτό του Ισμαήλ Κανταρέ, εάν υπήρχε τέτοια, δεν θα την έδινα εγώ, αλλά κάποια αρμόδια υπηρεσία. Όμως, στο επίπεδο της λογοτεχνίας, και απαντώντας στον κύριο Κανταρέ ως συγγραφέας προς συγγραφέα, θα ήθελα να του πω να μην υποτιμά την ευαισθησία μας. Εκείνος, ως συγγραφέας, έχει την ελευθερία του λόγου να πει αυτό που θέλει. Όμως και εγώ, με το ίδιο δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου, του απαντώ πως είναι βέβηλος ο λόγος του, ανίερος και ασεβής. Και πως δεν μπορεί ν’ αγγίζει σύμβολα τόσο μεγάλα και τόσο ιερά για ένα λαό, σύμβολα που τα καθαγίασε η θυσία. Το ότι είναι βουβή και σκοτεινή η Αγία Σοφία και ζει τη νύχτα του θρύλου της πεντακόσια τόσα χρόνια, με τα σβηστά της πολυκάνδηλα να ριγούν και τα ψηφιδωτά της να κλαίνε στο σκοτάδι, αυτό είναι άλλο θέμα. Ανήκει στα δεδομένα της Ιστορίας. Όμως, να μιλάμε φιλολογικά για την τύχη της σήμερα, αυτό είναι βέβηλο. Και εάν ποτέ έρθει μια παρόμοια στιγμή, τότε το θέμα δεν θα ανήκει στον Αλβανό αρχιεπίσκοπο και στον Έλληνα ή Τούρκο πρέσβη, αλλά, πιστεύω, σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, και προπαντός σε αυτόν της Δύσης, που θα ξεπλύνει έτσι, στο ελάχιστο, την ιστορική της ντροπή, για την εγκατάλειψη του Παλαιολόγου όταν τον άφησε κατάμονο και αβοήθητο στην ύστατη αγωνία του.

Αυτά είναι πράγματα που, όσο και αν τα επικαλύπτει ο χρόνος, παραμένουν αναλλοίωτα. Γιατί, ιστορική μνήμη δεν είναι τα βιβλία που μας έδωσαν να διαβάσουμε. Είναι αυτό το απόκρυφο ιερό που κουβαλάει η ψυχή από την περιπλάνησή της στον χρόνο. Σε εκείνη την μοναξιά του χρόνου, που περιτύλιξε την Αγία Σοφία και την ύψωσε σε Σύμβολο, μετάλλαξε το μάρμαρο και το χρυσό της σε ψυχή λάμπουσα στον αιώνα.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή και στο περιοδικό Νέα Εστία