Στον αστερισμό των επτά σωζομένων τραγωδιών του Σοφοκλή, η Αντιγόνη είναι το λαμπρότερο αστέρι
γράφει ο μεγάλος διανοητής του αιώνα μας, ο Τζορτζ Στάινερ, στο βιβλίο του “Αντιγόνες” που πρόσφατα κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καλέντη, και συνεχίζει:
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή δεν είναι μόνον η ωραιότερη από τις ελληνικές τραγωδίες, αλλά απ’ όλα τα έργα που δημιούργησε το ανθρώπινο πνεύμα, είναι αυτό που αγγίζει περισσότερο την τελειότητα.
Με τη μεγάλη διορατικότητα του και την μοναδική διεισδυτικότητα της σκέψης του, ο Τζορτζ Στάινερ επισημαίνει ότι η Αθήνα του πέμπτου αιώνα σηματοδοτεί το αποκορύφωμα του ανθρώπινου εγκόσμιου πνεύματος στις φιλοσοφικές, ποιητικές και πολιτικές πραγματώσεις. Επισημαίνει ακόμη ότι κάθε επαναφορά σε ελληνικό μύθο αντιπροσωπεύει επαναπατρισμό, παλιννόστηση, επιστροφή στο ξέφωτο όπου φανερωθηκε το είναι, στο Lichtung του Χάιντεγκερ, και ότι η κλασική Ελλάδα έχει καθορίσει ουσιαστικά το πεπρωμένο του δυτικού ανθρώπου.
Ολόκληρος ο τόμος διατρέχεται από το αγωνιώδες ερώτημα: Γιατί αυτή η αδιάκοπη επιβολή των ελληνικών μύθων, και ιδιαίτερα αυτός της Αντιγόνης, στη φαντασία της Δύσης; Υπάρχουν πάνω από τριάντα όπερες με θέμα την Αντιγόνη, μεταξύ των οποίων του Χαίλντερλιν που την μελοποίησε ο Καρλ Ορφ, του Κοκτώ που την μελοποίησε ο Άρθουρ Χόνεγκερ, παρτιτούρες του Μέντελσον και του Σαιν-Σανς, άπειρα θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων του Ανούιγ, του Μπρέχτ, του Αντρέ Ζιντ, του Βίλμπραντ, καθώς και νουβέλες, όπως αυτή του Ρολφ Χόχουτ.
Ο Τζορτζ Στάινερ επανέρχεται πολλές φορές στο ερώτημά του: Γιατί μόνον ο ελληνικός μύθος και ιδιαίτερα της Αντιγόνης κυριάρχησε στη δυτική αντίληψη, στη δυτική φιλοσοφία, στην διαμόρφωση της δυτικής πολιτικής σκέψης; Και γιατί δεν υπάρχουν επαναλήψεις στο έργο του Σαίξπηρ; Αναζητώντας και ο ίδιος απάντηση σε αυτό το φαινόμενο, διατρέχει όλες τις φιλοσοφικές απόψεις, από τον Αριστοτέλη και τους προσωκρατικούς έως τον Έγελο και τον Χέγκελ, έως τον Νίτσε, τον Μάρξ, τον Σέλλεϋ, τον Σίλλερ, τον Κίρκεργκωρ, τον Γκαίτε, τον Χάιντεγκερ – ιδιαίτερα τον απασχολούν οι φιλοσοφικές θέσεις του Χάιντεγκερ για να θεμελιώσει την οντολογική ερμηνεία της Αντιγόνης. Διατρέχει τις θεωρίες του Γιούνγκ και του Φρόυντ, τις ερμηνείες που έδωσαν στους αρχαίους μύθους σε σχέση με τα πρωταρχικά στοιχεία των υποσυνειδησιακών πεδίων, με τα αρχέτυπα, με τα σύμβολα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι η φροϋδική ψυχανάλυση αντλεί την επιχειρηματολογία της από τα αρχέτυπα των ελληνικών μύθων, οι οποίοι έδωσαν στους δυτικούς πολιτισμούς τους κώδικες των συμβόλων και την δυναμική μιας υπερβατικής ερμηνείας. Γιατί τα πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας είναι τα αρχέτυπα του μύθου. Ενώ τα πρόσωπα της Σαιξπηρικής τραγωδίας είναι πρόσωπα του ιστορικού χρόνου. Και η επιστροφή μας στον ελληνικό μύθο, σημειώνει ο Στάινερ, είναι επιστροφή μας στις ρίζες. Είναι η παλιννόστηση του πνεύματος. Είναι ο επαναπατρισμός. Σημαντικές απόψεις για μια διάνοια σαν αυτή του Τζόρτζ Στάινερ. Και εδώ θα αναφερθώ στον Lessingk (Lessing) που μόνος αυτός όταν έγραψε την επιτομή των κλασικών βίων, απλά παρέλειψε τον Σοφοκλή και την Αντιγόνη. Ευτυχώς τουλάχιστο που δεν τους κακοποίησε, όπως έκανε με τον βυζαντινό πολιτισμό.
Ο τόμος χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη αναζητείται η φιλοσοφική ερμηνεία, από την αρχαιότητα έως σήμερα, καθώς και η ερμηνεία της πολιτικής και ψυχαναλυτικής σημασίας του μύθου της Αντιγόνης. Στην δεύτερη ενότητα ανιχνεύονται οι πηγές του μύθου και διαγράφεται η παραστασιολογία όχι μόνο της Αντιγόνης του Σοφοκλή αλλά και των μεταγενέστερων συγγραφέων που δανείστηκαν τον μύθο μεταφέροντάς τον στους νεότερους καιρούς. Τέλος, στην τρίτη ενότητα γίνεται μια οξυδερκής ανάλυση όχι μόνο του μύθου της Αντιγόνης, αλλά και της εποχής που την γέννησε, της συνειδησιακής στιγμής που ο άνθρωπος είχε φτάσει στην υψηλότερη αντίληψη της υπάρξεώς του, στην υπέρβασή της. Η σύγκρουση Αντιγόνης – Κρέοντα είναι το σημείο όλων των συγκρούσεων που υπάρχουν ανάμεσα στον άνθρωπο και στην εξουσία, ανάμεσα στον άνθρωπο και στο θεό, στον άνθρωπο και στη συνείδηση. Μια σύγκρουση που θεμελίωσε την δυτική σκέψη της δικαιοσύνης, της πολιτικής, της οντολογικής φιλοσοφίας, της μη συμβατότητας του ανθρώπινου και του θείου δικαίου. Η σύγκρουση Αντιγόνης – Κρέοντα, σημειώνει ο Στάινερ, είναι σύγκρουση δύο “υπαρξιακών ελευθεριών”. “Κανείς δεν μπορεί να υπαναχωρήσει, χωρίς να διαψεύσει την ουσία της υπάρξεώς του”. Επίσης, γράφει, είναι και “μια σύγκρουση – διάλογος μεταξύ κωφών ( dialogue des sourds )”, αφού ο ένας δεν ακούει τον άλλον. Η γλώσσα του Κρέοντα είναι η γλώσσα της χρονικότητας. Ενώ η Αντιγόνη μιλά μέσα από την αιωνιότητα.
Γι’ αυτό και η φωνή της αντηχεί αέναα μέσα στο χρόνο, αποκαλύπτοντας κάθε φορά νέες όψεις του τραγικού. Και εδώ θυμόμαστε τον αείμνηστο Χρήστο Μαλεβίτση που είπε στο βιβλίο του ‘Περί του Τραγικού’: “Όταν η αρχέγονη κραυγή του όντος λησμονηθεί, θα τελειώσει και το έργο της Τραγωδίας”.
Διαυγής ο λόγος της μετάφρασης, που έκαναν ο Βασίλης Μάστορης και Πάρις Μπουρλάκης, βοηθά στην άνετη προσέγγιση του κειμένου.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή, 24/1/2002