“πιέζοντας μάτια δίχως βλέφαρα και
περιμένοντας ένα χτύπημα στην πόρτα”
T.S.Eliot
Μπορεί ένα βιβλίο να μας αλλάξει τη ζωή;
Από την προσωπική μου εμπειρία, ναι, μπορεί. Σε αυτογνωσιακό επίπεδο, βέβαια, με την έννοια ότι μας βοηθάει ψυχογραφικά να ανιχνεύσουμε τους δρόμους που οδηγούν στην προσωπική μας απελευθέρωση, στην συνειδητοποίηση των δυνάμεων που κρύβουμε μέσα μας. Ή ακόμα, να μας θεραπεύσει το βιβλίο, να βγούμε από μέσα του καινούριοι άνθρωποι. Το πιστεύω. Ένα βιβλίο μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε την ψυχική μας κατάσταση. Να βρούμε διέξοδο. Θυμάμαι, δύο εμπειρίες είχα. Η μία ήταν η ποίηση του Τ. S. Eliot, για την ακρίβεια, η “Ερημη Χώρα”, που τη διάβαζα στη Λήμνο, κάτω από το μαξιλάρι μου την είχα, τότε, στα πολύ έρημα χρόνια που ζούσα εκεί, στην πρώτη μου νεότητα, όταν η Λήμνος ήταν ένα νησί ξεχασμένο πάνω στο χάρτη. Ύστερα μπήκε και η ποίηση του Ελύτη στη ζωή μου με όλο το φως και την υπέρβαση. Όμως τότε ζούσα τον Έλιοτ που ταίριαζε στον κλειστό ορίζοντα του νησιού. Τώρα βέβαια η Λήμνος είναι διαφορετική, έχει βγει από την απομόνωση εκείνων των καιρών. Όμως τότε, ήταν απόλυτα απομονωμένη, σαν ξεχασμένη, ένα καράβι, θυμάμαι ερχόταν μόνο κάθε δεκαπέντε, ήμασταν, βλέπεις, στη γραμμή της “αγόνου”. Λοιπόν, διάβαζα την ‘Έρημη Χώρα” του Έλιοτ και γιάτρευα την ερημιά που ζούσα “Μέσα στα βράχια πώς να σταθούμε πώς να στοχαστούμε” έλεγα, ή “πιέζοντας μάτια δίχως βλέφαρα και περιμένοντας ένα χτύπημα στην πόρτα”.
Ή εκείνο από το “Φονικό στην Εκκλησιά” “Ωστόσο πηγαίναμε ζώντας, ζώντας και ψευτοζώντας”. Στίχοι που με σημάδευαν. “Κοιτάζοντας στην καρδιά του φωτός, τη σιωπή” έλεγα και η σιωπή γινόταν κάτι ζωντανό. Δηλαδή, την ποίηση του Έλιοτ τη βίωνα, λειτουργούσε ζωντανά σε εκείνη την καθημερινότητά μου την γεμάτη στερήσεις. Λοιπόν, η μία αναφορά μου είναι στην ποίηση του Έλιοτ, και η άλλη στον Samuel Beckett. Σε μια τελείως διαφορετική στιγμή της ζωής μου. Όσο και αν φανεί παράξενο, αυτή η ανυπέρβατη άβυσσος του Μπέκετ με βοήθησε να βγω από μια δική μου άβυσσο, άβυσσο μιας απώλειας, όπου είχα βυθιστεί. Λίγο πριν είχα μεταφράσει και το έργο του “Ω, οι ωραίες μέρες”, και ήμουν βυθισμένη ως το λαιμό μέσα σε αυτή την άβυσσο που κουβαλούν τα θεατρικά του πρόσωπα. Θυμάμαι, η μεταφραστική εκείνη δουλειά μού είχε δώσει σχηματικά την άβυσσο, αυτήν την “άνω και κάτω μία”, όπως λέει και ο Εφέσιος, κι εγώ αισθανόμουν πως η προσωπική μου άβυσσος ήταν μια προέκταση της αβύσσου που μου έδινε ο Μπέκετ με το έργο του. Και το πιο παράξενο είναι ότι μέχρι σήμερα μου τηλεφωνούν ή μου γράφουν διάφοροι αναγνώστες, για να μου πουν πόσο τους βοήθησε το δικό μου βιβλίο, αυτό που έγραψα τότε για το έργο του Μπέκετ, “Samuel Beckett – Η εμπειρία της υπαρξιακής οδύνης. Μου κάνει εντύπωση το ότι πολλοί χρησιμοποιούν ακριβώς την έκφραση: “ Το βιβλίο σας με βοήθησε να ξεπεράσω μια τραυματική απώλεια”. Προφανώς γιατί, γράφοντάς το, προσπαθούσα εγώ να ξεπεράσω τη δική μου απώλεια και αυτό το «πέρασα» στο βιβλίο. Τώρα περιμένω να βρω χρόνο να συμπληρώσω το βιβλίο εκείνο και με τα γράμματα του Μπέκετ που είχα, για να επανεκδοθεί, γιατί είναι μια δουλειά μου που βγήκε από βαθιά στρώματα της διαίσθησης.
Ποιο είναι το βιβλίο της ζωής σας που θυμάστε;
Στα νεανικά μου χρόνια είχα διαβάσει πολύ Καζαντζάκη, Καραγάτση, Άντερσεν, Ντίκενς, Καμύ, ιδιαίτερα Καμύ, εκτός από τα μυθιστορήματά του, με είχε συγκλονίσει και το φιλοσοφικό του έργο. Μετά από τις σπουδές μου στο Παρίσι, σιγά σιγά προσχώρησα στην υπαρξιακή λογοτεχνία και φιλοσοφία, γιατί αυτή με ενδιέφερε. Και, άλλωστε, σε όλα τα βιβλία μου αυτό δίνω, την υπαρξιακή περιπέτεια του ανθρώπου και λιγότερο την κοινωνική των σχέσεων.
Υπάρχουν ήρωες ή ήρωας που ζηλέψατε, που ταυτιστήκατε… και ποιος;
Τώρα θα απαντήσω ως συγγραφέας. Ταυτίστηκα με τους δικούς μου ήρωες.
Δηλαδή, με τους ήρωες των δικών μου μυθιστορημάτων. Με τον Πορφύριο, για παράδειγμα, στο “Πήραν την Πόλη, πήραν την”, και ας ήταν άνδρας. Ταυτίστηκα σαν ανθρώπινο πλάσμα, πέρα από το φύλο. Αυτή η υπαρξιακή του περιπέτεια, που προεκτείνεται πέρα από τα ιστορικά γεγονότα της Άλωσης, θα μπορούσε να ήταν δική μου, σε έναν άλλον κύκλο ζωής. Πολλές στιγμές τη ζήλεψα. Τόσο αισθαντική ήταν η ψυχή του, τόσο είχε κατακτήσει τις μέσα δυνάμεις, τις μέσα οράσεις, καθώς προσπαθούσε να υπερβεί το μαρτύριο, που έμενα έκπληκτη, τον θαύμαζα.
Αλλά και με όλες τις ηρωίδες μου φυσικά έχω ταυτιστεί. Δεν μπορείς να γράψεις διαφορετικά ένα μυθιστόρημα με αλήθεια. Συμμετέχεις ως πάσχον πρόσωπο. Ποτέ δεν έγραψα μυθιστορήματα σχεδιασμένα με το μυαλό. Συμπάσχω. Τα πρόσωπα γεννιούνται από το υλικό της ψυχής μου.
Τι είναι για σας ένα βιβλίο; Γνώση, ταξίδι, συντροφιά, παρηγοριά…
Τώρα πρέπει να απαντήσω και ως αναγνώστης και ως συγγραφέας. Στην πρώτη περίπτωση, είναι όλα αυτά, προσθέτοντας και την αισθητική ευχαρίστηση, τη γοητεία που μπορεί να σου δώσει ένα καλογραμμένο βιβλίο. Ως συγγραφέας, λέω, ένα βιβλίο είναι μια περιπέτεια. Κάθε καινούριο μυθιστόρημα που γράφω είναι και μια καινούρια περιπέτεια, ανθρώπινη, υπαρξιακή, μεταφυσική, αυτογνωσιακή, μια περιπλάνηση σε καινούριες περιοχές του ψυχικού πεδίου. Ύστερα από κάθε βιβλίο μου αισθάνομαι πιο πλούσια, πιο πλήρης. Γιατί τα βιβλία μου είναι ψυχογραφικά, που σημαίνει, δουλεύω με την αναλυτική γραφή, προχωρώ στις ψυχικές ζώνες των προσώπων μου διαισθητικά, μυητικά, για να βρω τις διεργασίες που συνθέτουν τα επεισόδια και τις καταστάσεις της ζωής τους. Όσο μπορώ.
Ποιο βιβλίο σκεφτήκατε, ότι έχει γραφτεί για σας;
Δύσκολο να πω. Ποτέ ένα βιβλίο δεν γράφεται αποκλειστικά για ένα πρόσωπο. Όμως μπορώ να πω πως τα δικά μου τα γράφω πρώτα για μένα και ύστερα για τους άλλους. Τα γράφω γιατί τα χαίρομαι πρώτη εγώ, μου δίνουν το αίσθημα της αρμονίας με τον έξω κόσμο, με βοηθούν να ζω περιοχές της καθημερινότητάς μου, που μπορεί και να μην τις πρόσεχα, αν δεν έγραφα. Κι ύστερα, μου δίνουν αυτό το ευτυχισμένο αίσθημα της πληρότητας, ακόμα κι όταν όλα μου πάνε ανάποδα, δηλαδή, να σκέφτομαι τον λόγο του ποιητή “ακόμα κι όταν θα σ’ έχουν εξοντώσει, ο κόσμος θα είναι ωραίος εξαιτίας σου”. Λοιπόν, να λέω, “εξαιτίας μου”, και να προχωρώ.
Αισθάνεστε να υποδύεστε τους ήρωες όταν τους διαβάζετε;
Όταν γράφω γι’ αυτούς. Και δεν υποδύομαι μόνον τα κύρια πρόσωπα των μυθιστορημάτων μου. Τα υποδύομαι όλα. Γι’ αυτό και σπάνια δημιουργώ αρνητικά πρόσωπα, μοχθηρά. Έχω συμπόνια για τα πρόσωπα που πλάθω. Γιατί πιστεύω πως και τα αρνητικά πρόσωπα, τα εμπαθή, τα επιρρεπή στο κακό, είναι απλώς λανθασμένα ή δυστυχισμένα. Έχουν σκοτάδι μέσα στην ψυχή τους. Όμως τα συμπονάς γι’ αυτό.
Αν ήσαστε ο …Νώε, στην Κιβωτό σας, ποια βιβλία θα σώζατε;
Την «Έρημη Χώρα» του Έλιοτ και τις «Ευτυχισμένες Μέρες» του Μπέκετ. Κι αν μ’ έπαιρνε, μπορεί να έσωζα και το «Πήραν την Πόλη, πήραν την».
Τι είναι εκείνο που σας έκανε τελικά να γράψετε;
Νομίζω πως ήταν μια ανάγκη να υπάρχω. Υπαρξιακή ανάγκη, αμετακίνητη. Ύστερα, μια προσπάθεια αυτό-κατανόησης. Γι’ αυτό και λέω πως γράφω πρώτα για μένα. Το κάθε βιβλίο μου βγαίνει από μια βαθύτερη προσωπική ανάγκη έκφρασης – έκφρασης με την έννοια της αυτό-ενδοσκόπησης. Αυτή η περιπέτεια της συγγραφής ενός βιβλίου, ενός μυθιστορήματος, είναι συγχρόνως και περιπέτεια αυτογνωσίας. Μια περιπλάνηση στο Άδηλο και Άδυτο που κρύβει η ψυχή. Στην ομίχλη της αμφισβήτησης. Σιγά σιγά κατακτά κανείς γνωστικά τα ψυχικά πεδία, τους συμβολισμούς του ονείρου, την αναρχία του υπερφυσικού. Σιγά σιγά τα επαληθεύει συγκολλώντας τα κομμάτια σαν ένα μαγικό παζλ. Αυτά.
Ποιο βιβλίο θα θέλατε να είχατε γράψει;
Ναι, είναι ένα μυθιστόρημα, που δεν ξέρω αν έχω τα κότσια να το γράψω.
Όμως δεν θα ήθελα να μιλήσω ακόμα γι’ αυτό.
*(Και εννοούσα το Ξύλινο Τείχος).
Διαβάζετε αλλιώτικα τώρα που γίνατε και η ίδια συγγραφέας;
Δεν νομίζω. Όταν ένα καλό βιβλίο με συναρπάζει, ξεχνώ πως είμαι συγγραφέας. Βέβαια, έχω γίνει πιο εκλεκτική, μάλλον προτιμώ αυτά που με ενδιαφέρουν, που είναι στο δικό μου κλίμα, ενώ κάποτε τα διάβαζα όλα.
Τώρα ο χρόνος είναι πολύτιμος. Όσο γερνάει κανείς, αισθάνεται πως ο χρόνος του γίνεται πιο πολύτιμος.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος της Κυριακής, στις 30 Ιουλίου 2000, με θέμα: : “Αν ένα βιβλίο μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή”
Η Ελένη Γκίκα είναι ποιήτρια και δημοσιογράφος
Αναφερόμουν στο Ξύλινο Τείχος που εκείνον τον καιρό το έγραφα και με τρόμαζε – γι΄αυτό και δεν ήθελα να μιλήσω άμεσα