Εισαγωγή και επιμέλεια του Χρίστου Αλεξίου
Βιώνοντας καθημερινά την συρρίκνωση της γλώσσας μας, σαν θλιβερή συνέπεια της πνευματικής συρρίκνωσης, που επιφέρει εδώ και δεκαετίες η τάση αποκοπής του νεοέλληνα από τις ρίζες του, από το πολιτισμικό παρελθόν του, μια τάση που την τροφοδοτεί το αγωνιώδες παρόν αλλά και η έλλειψη ιστορικής αυτογνωσίας, η έλλειψη ουσιαστικής παιδείας, αισθανόμαστε ευγνωμοσύνη για κάποια βιβλία, κάποιους συγγραφείς, που αφιέρωσαν τη ζωή τους, προκειμένου να μας δώσουν τις σωστές διαστάσεις της ελληνικότητάς μας, το πρόσωπο του νεοέλληνα, με ζωντανή και ενιαία τη συνέχειά του μέσα από την ενιαία γλώσσα και τον πολιτισμό του. Το “Αειθαλές δέντρο – διαλέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό” του George Thomson, που κυκλοφόρησε από τον Κέδρο με εισαγωγή και επιμέλεια του Χρίστου Αλεξίου, είναι ένα βιβλίο άκρως επίκαιρο, που έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή αναθεώρησης των πολιτισμικών και εθνικών αξιών μας, σε μια στιγμή παγκόσμιων ανακατατάξεων με αμφισβητούμενες, σαρωτικές εξαγγελίες. Και αυτό είναι το σημαντικό: Ότι το βιβλίο, χάρη στον επίπονο μόχθο του Χρίστου Αλεξίου, έρχεται σε μια ώριμη στιγμή αυτογνωσιακής ανάγκης του νεοέλληνα.
Ο George Thomson, δίδαξε ελληνικά κατ’ αρχήν στο King’s College του Πανεπιστημίου του Cambridge, και στη συνέχεια, διαδέχτηκε τον διακεκριμένο ελληνιστή Ε.R.Dodds στην έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Birminham, όπου και έμεινε 34 ολόκληρα χρόνια, έως το 1970. Όμως η καινοτομία της διδασκαλίας του, η πρωτοποριακή εφαρμογή της, προέκυψε από την εξής παρατήρηση: ΄Οταν ήρθε στην Ελλάδα ως φοιτητής, το 1926, διαπίστωσε πως η γλώσσα που μιλούσε ο λαός, παρά τις ιστορικές της αλλαγές, ήταν η ίδια, αυτή που μελετούσε στα αρχαία κείμενα ως γλώσσα νεκρή. Τότε έμαθε ο ίδιος τα νέα ελληνικά και τα εισήγαγε στο πρόγραμμα σπουδών τού Πανεπιστημίου του Birminham ως ισότιμο μάθημα με τα βυζαντινά και τα αρχαία. ΄Ετσι δημιούργησε μια πρωτοπόρο σχολή ελληνικών σπουδών, όπου η ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία ήταν ενιαία και συνεχιζόμενη από την ομηρική εποχή έως σήμερα. Αυτή ήταν η μεγάλη πρωτοποριακή του καινοτομία. Με επίπονες μελέτες, με επιστημονικές έρευνες, με τεκμηριωμένα επιχειρήματα, και προπαντός με βαθύ σεβασμό και θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό, θεμελίωσε το όραμά του, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της συγκριτικής εθνολογίας. Και τις νέες αυτές απόψεις του, τις πρωτοποριακές μελέτες του, τις έγραψε σε βαρυσήμαντα βιβλία που μεταφράστηκαν σε όλον τον κόσμο, γιατί ήθελε όλοι οι λαοί να γνωρίσουν αυτές τις “παγκόσμιες αξίες”. Η γλώσσα συμβαδίζει με τον πολιτισμό. Τον διαμορφώνει και διαμορφώνεται από αυτόν. ΄Ετσι, το κομμάτι εκείνο από το σώμα της γλώσσας – της γλώσσας των αρχαίων κειμένων – που εθεωρείτο νεκρό ως τότε (και που δυστυχώς μέχρι σήμερα ορισμένοι επιμένουν να το θεωρούν νεκρό), εκείνος το είδε ως ζωντανό και ενιαίο και απαρασάλευτα παρόν στις ημέρες και τα έργα του νεοέλληνα. “Όσα δε ούτε είδομεν, ούτ’ ελάβομεν, ταύτα φέρομεν”, μας είπε ο μεγάλος Εφέσιος. Κι αυτό από μόνο του μας δίδει τις υποστασιακές διαστάσεις μιας ελληνικότητας ενιαίας και απαραχάραχτα συνεχιζόμενης μέσα από τη δική μας εφημερότητα.
Ο Χρίστος Αλεξίου, στην εμπνευσμένη και εμπεριστατωμένη εισαγωγή του χαρακτηρίζει τον Thomson “πρωτοπόρο του αιώνα” και αναλύει με οξυδέρκεια τις μεθόδους της συγκριτικής εθνολογίας που χρησιμοποίησε για να στηρίξει το μεγάλο έργο του. Με περισσή αγάπη και σεβασμό, με αίσθημα χρέους, σκιαγραφεί την προσωπικότητά του και ερμηνεύει τη σκέψη του. Γράφει, μεταξύ άλλων: “Ήταν ένας σοφός επιστήμονας, παγκόσμια γνωστός ως αυθεντία για τον Αισχύλο και για την προϊστορία του Αιγαίου, ως κριτικός κειμένων, ως ελληνιστής με όραμα και γνώση διαχρονικών διαστάσεων, ως λογοτεχνικός κριτικός και ως δημιουργικός μαρξιστής”. Και παραθέτει ένα κείμενο που έγραψε ο Thomson, όταν τυπώθηκαν οι διαλέξεις του για τα ομηρικά έπη και που το αφήνει “σαν υποθήκη”: “Δεν φτάνει μόνο να έχει οπλιστεί (ο Έλληνας φιλόλογος) με μια λεπτομερειακή γνώση του θέματός του, αλλά πρέπει να έχει και μια αληθινή αγάπη για τον λαό του, γιατί μόνο έτσι μπορεί να πλησιάσει τα βαθιά υπόγεια ρεύματα της λαϊκής μνήμης, που απ’ τα βάθη των αιώνων μεταφέρουν ολοζώντανα, διαρκώς ανανεωμένα και αναπροσαρμοζόμενα στους νέους καιρούς, τα στοιχεία των αρχαιότερων πολιτιστικών του αξιών, στοιχεία που συντηρούν και ανανεώνουν τον ψυχικό του βίο και την εθνική του συνείδηση”.
Από τα σημαντικά και αντιπροσωπευτικά βιβλία τού George Thomson είναι: Το “Ελληνικό Λυρικό Μέτρο”, που ήταν το πρώτο του βιβλίο ( 1929 ), και δίνει μια καινούρια ερμηνεία στα χορικά και λυρικά μέτρα της αρχαίας ελληνικής ποίησης. Ύστερα, με τη βαθιά πια γνώση των αρχαίων κειμένων, και διαθέτοντας μια έμφυτη και διεισδυτική καλλιτεχνική ευαισθησία, γράφει το “Αισχύλος και Αθήνα” (1941), μια βαθιά έρευνα για την καταγωγή και την εξέλιξη της αθηναϊκής Δημοκρατίας, αλλά και τις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ακολουθεί το πολύ σημαντικό βιβλίο “Το προϊστορικό Αιγαίο” (1949), όπου ο Thomson ερμηνεύει την αιγαιακή κοινωνία, τη μητριαρχία, την καταγωγή της ποίησης, τη γένεση και εξέλιξη των ομηρικών επών. Ακολουθεί το βιβλίο “Οι Πρώτοι Φιλόσοφοι”, που αναφέρεται στη γένεση της φιλοσοφίας, και ειδικότερα, στο πέρασμα από τη Μυθολογία στη Φιλοσοφία. Επίσης μετέφρασε τον “Δωδεκάλογο του Γύφτου”, του Παλαμά. Τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε είκοσι τέσσερις γλώσσες.
Ο τόμος που επιμελήθηκε ο Χρίστος Αλεξίου, εκτός από την εκτενή εισαγωγή του, περιλαμβάνει κυρίως σημαντικές διαλέξεις, που έδωσε ο Thomson στην Ελλάδα, προσκαλεσμένος από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, ή από Πανεπιστήμια, με θέματα: “Η Αρχαία Ελληνική τραγωδία” και με επί μέρους αναλύσεις “Η Γένεση της Τραγωδίας”, “Ο Προμηθέας Δεσμώτης” του Αισχύλου, “Οιδίππους Τύραννος”, του Σοφοκλή, “ Ηλέκτρα”, του Σοφοκλή, με την υποσημείωση: “Απ’ όλες τις Τραγωδίες η πιο ανελέητη”. “Το Πρόβλημα των Βάκχων”.
Με βαθιά ενορατική διείσδυση και αναλυτική σκέψη ο Thomson γράφει τις σημαντικές αυτές μελέτες του, ξεκινώντας από τις αρχέγονες τελετουργίες, από την πρωτόγονη ανάγκη έκφρασης του ανθρώπου, σε συνδυασμό πάντα με τις δομές της κοινωνίας, από το πρώτο κύτταρο του σχηματισμού της και, διαγράφοντας την εξελικτική της διαδρομή, φτάνει έως τη γένεση της Αθαναϊκής Δημοκρατίας. Γιατί εκείνο που σίγουρα τον ενδιαφέρει βαθύτερα είναι ο Άνθρωπος, οι αγώνες που έκανε – και που αντικατοπτρίζονται στην τέχνη του – για την απελευθέρωσή του, απελευθέρωση κοινωνική και απελευθέρωση του προσώπου, ο φωτισμός της συνείδησης.
Ιδιαίτερα μεγαλειώδες είναι το κεφάλαιο “Ο Προμηθέας δεσμώτης”, του Αισχύλου. Με μια βαθιά, σχεδόν μυητική, αποκαλυπτική ανάλυση που κάνει ο συγγραφέας, και συμπληρώνοντας με τη δική του ενορατική διαίσθηση τις δύο χαμένες τραγωδίες της τριλογίας, τον “Προμηθέα Λυόμενο” και τον “Προμηθέα Πυρφόρο”, δίνει ολόκληρο το γίγνεσθαι της ανθρώπινης και θεϊκής μοίρας, από τη μυθική υπέρβαση έως την ανθρώπινη θέωση μέσω του συνειδησιακού φωτισμού, που είναι ο ηθικός νόμος του ανθρώπου.
Παρεμβάλλεται μια συνέντευξη του Thomson, με θέμα: “Οι παραστάσεις της Αρχαίας Τραγωδίας και η εκπολιτιστική αξία των λαϊκών παραδόσεων”. Ακολουθεί το δεύτερο μέρος το βιβλίου με τον γενικό τίτλο: “ Τα Ομηρικά Έπη”, και με επί μέρους ομιλίες και άρθρα, όπως “Μύθος και Ιστορία”, “Από το Χορό στο Έπος – Η γένεση και η εξέλιξη του έπους από τους πρωτόγονους χορούς”, “Όμηρος και Ομηρίδες – Η διαμόρφωση, η διάδοση και η συγγραφή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας”. Και τελειώνει με το τρίτο μέρος του βιβλίου “Η συνέχεια του ελληνισμού”, που είναι και το κορύφωμα της ώριμη γνώσης του Thomson, το θησαύρισμα της επιστημονικής του σοφίας. Ιδιαίτερα το κεφάλαιο “Η ελληνική γλώσσα αρχαία και νέα”, αποτελεί έναν ύμνο στον ενιαίο πολιτισμό της Ελλάδας, ύμνο και στιβαρή επιστημονική απόδειξη, προϊόν βαθιάς αγάπης αλλά και απέραντου μόχθου, καθώς αναλύει την ελληνική γλώσσα από την Πρωτοελληνική, για να προχωρήσει στην Αττική και την Ελληνιστική και, τέλος, να φτάσει στην Νεοελληνική.
Δίκαια ο George Thomson θεωρήθηκε πρωτοπόρος του αιώνα. Με τη σύζευξη της συγκριτικής εθνολογίας και της αρχαιογνωσίας και με την ακριβή επιστημονική του μεθοδολογία, διάνοιξε νέους ορίζοντες όχι μόνον στην αισθητική και την φιλοσοφική θεώρηση των αρχαίων κειμένων αλλά και στη μελέτη των δομών και της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας από τη βαθιά αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Και σε μια ζωντανή πάντα σχέση με τον Άνθρωπο. Γιατί ο ίδιος υπήρξε και ένας μεγάλος ανθρωπιστής. Μέγιστη η προσφορά του στην πνευματική Ελλάδα αλλά και στη συνείδησή μας. Άξιος και ο μόχθος του Χρίστου Αλεξίου.
Το Βήμα της Κυριακής, 3 Οκτωβρίου 1999
Δημοσιεύτηκε με τίτλο: Ελληνιστές