Ένας από τους τελευταίους του παγκόσμιου φιλοσοφικού στοχασμού, ο μεγάλος διανοητής George Steiner, έφυγε σήμερα πλήρης ημερών.
Και ίσως ολόκληρη η διανόηση, σε παγκόσμια εμβέλεια, πενθεί τούτη την ώρα, γιατί η διορατική και άκρως διεισδυτική σκέψη του συνέβαλε ώστε να γεννηθούν, στην διαδρομή του περασμένου αιώνα, νέες αποτιμήσεις και μετακινήσεις ιδεών σε απόλυτο πνευματικό επίπεδο.
Και θα αναφερθώ στο βιβλιο του “Ο Θάνατος της Τραγωδίας”, όπου διακήρυττε πως ο θάνατος των θεών έφερνε και το τέλος της τραγωδίας.
Τότε, το 1961, είχε εκδοθεί από τον αγγλικό εκδοτικό οίκο Faber and Faber, και είχε φέρει μεγάλη επανάσταση στον τότε πνευματικό κόσμο. Κι εγώ που είχα βρεθεί στο Παρίσι λίγο μετά, να σπουδάζω θέατρο στη Σορβόννη με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης, έζησα αυτήν την επανάσταση από κοντά. Γιατί ο καθηγητής μας, o γνωστός θεατρικός συγγραφέας Bernard Dort, μου είχε ζητήσει να ετοιμάσω μια εργασία (exposé) που θα την διάβαζα στο μάθημα, με θέμα “Τo σύγχρονο στοιχείο του τραγικού, σε αντιπαράθεση με την αρχαία τραγωδία”. Κι εγώ είχα να παλέψω ανάμεσα στον “Θάνατο της τραγωδίας” ή “θάνατο των θεών” του George Steiner και στο “Ω οι ωραίες μέρες” του Samuel Beckett, που. όπως είχε επισημάνει ο Jean-Marie Domenach “ανάγγελνε την νέα μορφή της τραγωδίας”.
Ο George Steiner ήταν ένας μεγάλος θαυμαστής και υμνητής του ελληνικού πνεύματος, και πολλούς σημαντικούς τόμους του αφιέρωσε για την Ελλάδα. Κι εγώ είχα αγαπήσει τα βιβλία του. Προπαντός στα τελευταία χρόνια της κρίσης και της ευτέλειας της ζωής μας, της σχεδόν απόρριψης από την ευρωπαϊκή κοινότητα κάποιες φορές, διάβαζα το βιβλίο του “ANTIGONES – The Αntigone myth in Western literature, art and thought” (Oxford University Press, 1984) για να μπορέσω να βρω μέσα μου την αξιοπρέπεια αλλά και όσα αγαπούσα στον τόπο μου.
Σήμερα λέω, κρίμα που ποτέ δεν προσκλήθηκε από την Ελλάδα για να τον τιμήσουν όπως του άξιζε.
Παραθέτω κάποια αποσπάσματα από την κριτική που είχα γράψει για το βιβλίο του αυτό και είχε δημοσιευθεί στην Καθημερινή:
“George Steiner, "Antigones, How the Antigone Legend Has Endured in Western Literature, Art, and Thought"
“Στον αστερισμό των επτά σωζομένων τραγωδιών του Σοφοκλή, η Αντιγόνη είναι το λαμπρότερο αστέρι” γράφει ο μεγάλος διανοητής του αιώνα μας, ο Τζορτζ Στάινερ, στο βιβλίο του “Αντιγόνες” που πρόσφατα κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καλέντη, και συνεχίζει:
“Η Αντιγόνη του Σοφοκλή δεν είναι μόνον η ωραιότερη από τις ελληνικές τραγωδίες, αλλά απ’ όλα τα έργα που δημιούργησε το ανθρώπινο πνεύμα, είναι αυτό που αγγίζει περισσότερο την τελειότητα”.
Με τη μεγάλη διορατικότητα του και την μοναδική διεισδυτικότητα της σκέψης του, ο Τζορτζ Στάινερ επισημαίνει ότι η Αθήνα του πέμπτου αιώνα σηματοδοτεί το αποκορύφωμα του ανθρώπινου εγκόσμιου πνεύματος στις φιλοσοφικές, ποιητικές και πολιτικές πραγματώσεις. Επισημαίνει ακόμη ότι κάθε επαναφορά σε ελληνικό μύθο αντιπροσωπεύει επαναπατρισμό, παλιννόστηση, επιστροφή στο ξέφωτο όπου φανερωθηκε το είναι, στο Lichtung του Χάιντεγκερ, και ότι η κλασική Ελλάδα έχει καθορίσει ουσιαστικά το πεπρωμένο του δυτικού ανθρώπου.
(…)
Ο Τζορτζ Στάινερ επανέρχεται πολλές φορές στο ερώτημά του: Γιατί μόνον ο ελληνικός μύθος και ιδιαίτερα της Αντιγόνης κυριάρχησε στη δυτική αντίληψη, στη δυτική φιλοσοφία, στην διαμόρφωση της δυτικής πολιτικής σκέψης; Και γιατί δεν υπάρχουν επαναλήψεις στο έργο του Σαίξπηρ; Αναζητώντας και ο ίδιος απάντηση σε αυτό το φαινόμενο, διατρέχει όλες τις φιλοσοφικές απόψεις, από τον Αριστοτέλη και τους προσωκρατικούς έως τον Έγελο και τον Χέγκελ, έως τον Νίτσε, τον Μάρξ, τον Σέλλεϋ, τον Σίλλερ, τον Κίρκεργκωρ, τον Γκαίτε, τον Χάιντεγκερ – ιδιαίτερα τον απασχολούν οι φιλοσοφικές θέσεις του Χάιντεγκερ για να θεμελιώσει την οντολογική ερμηνεία της Αντιγόνης. Διατρέχει τις θεωρίες του Γιούνγκ και του Φρόυντ, τις ερμηνείες που έδωσαν στους αρχαίους μύθους σε σχέση με τα πρωταρχικά στοιχεία των υποσυνειδησιακών πεδίων, με τα αρχέτυπα, με τα σύμβολα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι η φροϋδική ψυχανάλυση αντλεί την επιχειρηματολογία της από τα αρχέτυπα των ελληνικών μύθων, οι οποίοι έδωσαν στους δυτικούς πολιτισμούς τους κώδικες των συμβόλων και την δυναμική μιας υπερβατικής ερμηνείας.
Γιατί τα πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας είναι τα αρχέτυπα του μύθου. Ενώ τα πρόσωπα της Σαιξπηρικής τραγωδίας είναι πρόσωπα του ιστορικού χρόνου.
Και η επιστροφή μας στον ελληνικό μύθο, σημειώνει ο Στάινερ, είναι επιστροφή μας στις ρίζες. Είναι η παλιννόστηση του πνεύματος. Είναι ο επαναπατρισμός.
Σημαντικές απόψεις για μια διάνοια σαν αυτή του George Steiner.
Και εδώ θα αναφερθώ στον Lessingk (Lessing) που μόνος αυτός όταν έγραψε την επιτομή των κλασικών βίων, απλά παρέλειψε τον Σοφοκλή και την Αντιγόνη. Ευτυχώς τουλάχιστο που δεν τους κακοποίησε, όπως έκανε με τον βυζαντινό πολιτισμό.
(…)
Η σύγκρουση Αντιγόνης – Κρέοντα είναι το σημείο όλων των συγκρούσεων που υπάρχουν ανάμεσα στον άνθρωπο και στην εξουσία, ανάμεσα στον άνθρωπο και στο θεό, στον άνθρωπο και στη συνείδηση. Μια σύγκρουση που θεμελίωσε την δυτική σκέψη της δικαιοσύνης, της πολιτικής, της οντολογικής φιλοσοφίας, της μη συμβατότητας του ανθρώπινου και του θείου δικαίου.
Η σύγκρουση Αντιγόνης – Κρέοντα, σημειώνει ο Στάινερ, είναι σύγκρουση δύο “υπαρξιακών ελευθεριών”. “Κανείς δεν μπορεί να υπαναχωρήσει, χωρίς να διαψεύσει την ουσία της υπάρξεώς του””. Επίσης, γράφει, είναι και “μια σύγκρουση – διάλογος μεταξύ κωφών ( dialogue des sourds )”, αφού ο ένας δεν ακούει τον άλλον. Η γλώσσα του Κρέοντα είναι η γλώσσα της χρονικότητας. Ενώ η Αντιγόνη μιλά μέσα από την αιωνιότητα”.
Η κριτική έχει δημοσιευτεί στην εφημερίδα Καθημερινή, 24 Ιανουαρίου 2002
Το παρόν κείμενο αναρτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2020