Σάμιουελ Μπέκετ: Τριάντα τρία χρόνια από τον θάνατό του
Τριάντα τρία χρόνια κλείνουν κιόλας αφότου η μεγάλη διάνοια του Samuel Beckett αποχαιρέτησε την εφημερότητα του κόσμου μας (Δεκέμβριος 1989), αυτή την ανυπέρβατη άβυσσο, όπως την είπε, για να πορευτεί στη σιωπή της μεγάλης νύχτας, παίρνοντας μαζί του την αγωνία των υπαρξιακών του ερωτημάτων. «Αναρωτιέμαι αν αυτό το μυαλό δεν έχει κιόλας περιπλανηθεί μέσα στην ατέλειωτη νύχτα της αβύσσου», είχε πει. Και ήταν αυτός ο κεντρικός άξονας της αγωνίας του: η προϋπαρξιακή περιπλάνηση του πνεύματος. Μια διάνοια που έλαμψε σαν υπερφυσική στο κοσμικό τοπίο, χαράσσοντας μια τροχιά ανεξίτηλη, σαν εκείνη του άστρου πριν σβήσει. Και κανείς δεν ξέρει τι κρύβει ο χρόνος για το έργο του, αν θα μείνει για πάντα πρωτοπόρο και προφητικό, αποκαλυπτικό των βυθών που κουβαλάει η ψυχή στην εφήμερη διαδρομή της.
Ένα έργο δομημένο πάνω
στ σύμβολα της ψυχής
Το έργο του Samuel Beckett έχει πολλαπλές οπτικές προσέγγισης. Είναι ένα έργο δομημένο πάνω στα σύμβολα με τα οποία λειτουργεί η ψυχή. Στα ονειρικά σύμβολα με τα οποία διαγράφει ή ερμηνεύει τον κόσμο της. Και όσο θα υπάρχουν άγνωστες περιοχές της ψυχής, το έργο του Beckett θα είναι πεδίο θεατρικής αλλά και ψυχαναλυτικής έρευνας. Ήδη έχει αρχίσει η στροφή της μελέτης του έργου του προς την ψυχαναλυτική του διάσταση. Στο βιβλίο του ο Didier Anzieu “Beckett et le Psychanalyste” επιχειρεί την ψυχαναλυτική προσέγγιση των έργων του Μπέκετ και την θέτει παράλληλη με την ψυχανάλυση του Φρόιντ. “Μια αυτο-ανάλυση μέσω των κειμένων, όπως εκείνη του Φρόιντ για τα όνειρα, γράφει. Μόνο που η αυτο-ανάλυση του Φρόιντ εξερευνούσε τα πεδία της νεύρωσης. Ενώ του Beckett φέρνει στο φως τις αγωνίες που ταλαιπωρούν τα θεμέλια, της ανθρώπινης προσωπικότητας”.
Αγγέλλει η ψυχή
Χαρακτηρίστηκε ως ο προφήτης του αιώνα που έκλεισε. Ως ο προφήτης του αιώνα που ξημέρωσε. Τα σύμβολα της ψυχής είναι οι προφητείες που εξαγγέλλει. Α γ γ έ λ λ ε ι η ψ υ χ ή. Όμως πρέπει να είναι κανείς προικισμένος με εκείνη την διορατικότητα και την μεταφυσική αίσθηση, με εκείνη την ιδιαίτερη εσωτερική όραση, ενόραση, για να μπορέσει να αποκρυπτογραφήσει, να αποσυμβολίσει τα αγγέλματά της. Ο Beckett έφτασε στα ακρότατα βάθη της δικής του ψυχής. Ως τις προϋπαρξιακές διαδρομές της. Υπήρξα μεταφράστρια και μελετήτρια του Samuel Beckett. Τον γνώρισα προσωπικά. Μίλησα μαζί του, γνώρισα τον ασκητικό χώρο του. Το σεμνό ασκητικό πρόσωπό του. «Ο πόνος υπάρχει στον κόσμο, είπε, και ο άνθρωπος είναι ανίκανος να αποτρέψει αυτό το τεράστιο κύμα του πόνου». Δεν δεχόταν καμιά έννοια της μεταφυσικής. Αρνητής των πάντων, δεν δεχόταν κανένα θεό. Σήμερα οι νέοι μελετητές του μιλούν για τη μεταφυσική του έργου του και για την μπεκετική θρησκεία. Το δοκίμιο, που είχα γράψει για το έργο του, «Samuel Beckett – Η εμπειρία της υπαρξιακής οδύνης», τόλμησα να το στηρίξω στην προϋπαρξιακή διάσταση των θεατρικών προσώπων του. Ο λόγος του για την “περιπλανηση του μυαλού μέσα στην ατέλειωτη νύχτα της αβύσσου» με βασάνισε πολύ πριν αποτολμήσω να γράψω πως ο Beckett ανασύρει τις μνήμες από θολά και σκοτεινά στρώματα της προϋπαρξης. Πως ο άνθρωπος πάνω στη γη ζει εναγώνια την εγκόσμια μοίρα του, γιατί κρατά, στα βάθη του υποσυνειδήτου, την σκοτεινή γνώση μιας πλατωνικής ανάμνησης.
Σαν πινακίδα μιας τεράστιας τελετουργίας:
“Fin de Partie”
Σήμερα μιλώ για το προφητικό στοιχείο που υπάρχει στο έργο του. Είναι σαν να φαντάζεσαι τις λεωφόρους του κόσμου, με τη ζωή να ρέει αινιγματική ανάμεσα στις εξαγγελίες της νέας τεχνολογίας και στις τελετουργίες των νέων καιρών που ξημέρωσαν, και καταμεσής αυτής της τεράστιας θεατρικής σκηνής, αυτής της τεράστιας τελετουργίας, να βλέπεις κρεμασμένη την θεατρική πινακίδα του έργου του Beckett “Fin de Partie” (Τέλος του Παιχνιδιού). Αυτή η θεατρική πινακίδα, έτσι κρεμασμένη σε φόντο μαύρο, και γράμματα δυσανάγνωστα σαν αυτά που έγραφε ο ίδιος, καταμεσής στο σκηνικό του κόσμου, μοιάζει με μακάβρια μετα-τελετουργική μετάβαση στο αύριο – ύστερα από το τέλος. Μοιάζει να λέει, πως το παιχνίδι τέλειωσε για τον άνθρωπο του εικοστού αιώνα. Τέλειωσε ο μύθος του. Η απομυθοποίηση της ζωής και του κόσμου είναι μια μετα-μπεκετική πραγματικότητα, με προφητικό σύμβολο την πινακίδα εκείνη: Fin de Partie. Όπως προφητικό ήταν και ολόκληρο το έργο του. Γιατί μέσα στην ερημία της ύπαρξης, που την έδωσε με τα δικά του θεατρικά σύμβολα, υπάρχει το ερημωμένο Αύριο – ερημωμένο με την έννοια του ανθρώπινου στοιχείου που χειμάζεται από την ισοπεδωτική λαίλαπα των νέων πραγμάτων ζωής
Η αδιόρατη πνοή του Μυστηρίου
Είναι γνωστή η παγκόσμια κριτική για το έργο του. Βαθιά υπαρξιακό, απογυμνωμένο από κάθε ψευδαίσθηση, ένα έργο που έδωσε τη μοναξιά του ανθρώπου και την ανυπέρβατη άβυσσο της ζωής του. Εκείνο που με ενδιαφέρει να πω είναι πως το μπεκετικό έργο εκφράστηκε με τα σύμβολα της ψυχής. Ένα έργο με σαφείς αναφορές στην προγεννητική μνήμη που κουβαλά το ανθρώπινο πλάσμα πάνω στη γη.
Είναι αυτή, η προγεννητική μνήμη, που έστω και αν δεν γίνεται συνειδητά αντιληπτή από τον θεατή, δεν παύει να τον αιχμαλωτίζει σαν πνοή του μυστηρίου. Ολόκληρο το έργο του Samuel Beckett το διαπερνά αυτή η αδιόρατη πνοή του μυστηρίου για να το κάνει απέραντα ανθρώπινο και σαγηνευτικό. Για να του δώσει τη δύναμη να εξουσιάσει το ανθρώπινο μυαλό μέσα από τους δρόμους του παραλόγου της υπάρξεως, να γίνει σύμφυτο της απελπισίας που κρύβει στα βάθη της η ψυχή για την εγκόσμια μοίρα της. Γι’ αυτό και θα παραμείνει πρωτοπόρο, συμπλέοντας πάντα με τις νέες ανακαλύψεις και αποκαλύψεις των ψυχικών πεδίων.
“Rage d’ exister dans l’ inexistant”
Στο πρόγραμμα μιας παράστασης “Το Τέλος του παιχνιδιού”, σε σκηνοθεσία του Ροζέ Μπλεν, στο θέατρο “Ατελιέ” του Παρισιού (το 1967), έγραφε: “Λύσσα να υπάρχεις μέσα στο ανύπαρκτο”. “Rage d’ exister dans l’ inexistant”. Κι ωστόσο, αυτή η οδύνη της άρνησης, η αίσθηση του χάους, μεταβάλλεται σε απέραντη σαγήνη, μεταβάλλεται σε θεατρική ποίηση και μαγεία, γιατί το έργο του Beckett, όπως το είπα, είναι μια τελετουργία όπου κυριαρχεί το μυστήριο της υπάρξεως.
Η Μαρία Λαμπαδαρίδου Πόθου είναι συγγραφέας.
Τα βιβλία της κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Πατάκη.
Το τελευταίο της μυθιστόρημα είναι το “Σμαραγδένιο Βουνό”