Σώπα, κυρία Δέσποινα, μην κλαίεις μη δακρύζεις
πάλε με χρόνους με καιρούς,
πάλε δικά σου είναι
Αμαρτήματα και συμφορές που οδήγησαν στην Άλωση
Όταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στεφόταν αυτοκράτορας στον Μυστρά, ημέρα των Θεοφανείων του 1449, ήξερε τη σταυρική πορεία που είχε να διανύσει, αφού η χειμαζόμενη αυτοκρατορία είχε ανεπανόρθωτα χάσει όλες σχεδόν τις απέραντες κτήσεις της, είχε απομείνει ένα σώμα καθημαγμένο από τις συνεχείς αρπαγές των Οθωμανών.
Το ερώτημα τίθεται: Ήταν πεπρωμένη η Άλωση, όπως το προείπαν οι προφητείες και οι οιωνοί, τα διάφορα σημάδια στα οποία πίστευαν οι Βυζαντινοί μυημένοι αιώνες στον μυστικισμό και την οιωνοσκοπία, ή μήπως μόνον αποτέλεσμα των “αμαρτημάτων”, όπως ονομάζει ο Γεώργιος Φραντζής τα λάθη των αυτοκρατόρων, και των συμφορών που έπληξαν την αυτοκρατορία τους τελευταίους αιώνες;
Ο πρώτος πυρήνας του οθωμανικού σουλτανάτου
Τις τελευταίες δεκαετίες του δέκατου τρίτου αιώνα, δημιουργήθηκε ένα μικρό εμιράτο ανατολικά του βυθινικού Ολύμπου. Ιδρυτής του ήταν ο φύλαρχος Ερτογρούλ, που τον διαδέχτηκε ο γιος του Οσμάν, αυτός που ίδρυσε τη δυναστεία των Οσμανλήθων ή Οθωμανών και το 1301 έφερε εκεί, στις πλαγιές του βυθινικού Ολύμπου, τους πρώτους αποίκους, τον πρώτο πυρήνα του λαού του.
Ο Οσμάν, που είχε μεγάλες ηγετικές ικανότητες, όπως όλοι οι γόνοι πρωτόγονων φυλάρχων, κατέκτησε τη βυθινική Προύσα και την έκαμε πρωτεύουσά του. Μετέφερε εκεί τους τάφους των προγόνων του και την ονόμασε ιερή πόλη. Και ενώ η αυτοκρατορία σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες, οι οσμανλήδες έβρισκαν ευκαιρία και άρπαζαν πόλεις και εδάφη, να σταθεροποιήσουν τη θέση τους. Προχώρησαν ακάθεκτοι έως το Αιγαίο και το 1308 κατέλαβαν την τελευταία ελληνική πόλη, στη μικρασιατική πλευρά, την Έφεσο, που ήταν προπύργιο του χριστιανισμού.
Το κατακτητικό έργο του Οσμάν συνέχισε ο γιος του, ο τρομερός Ορχάν. Εκμεταλλεύτηκε τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο της αυτοκρατορίας, που ξέσπασε ανάμεσα στους Ανδρόνικους, παππού και εγγονό, και σχεδόν χωρίς αντίσταση κατέκτησε την πανέμορφη ιστορική πόλη Νίκαια, για να προχωρήσει στον επόμενο στόχο του, την σημαντική από την αρχαιότητα Νικομήδεια.
Εννέα χρόνια αντιστάθηκε με πείσμα η Νικομήδεια. Όμως, αβοήθητη καθώς ήταν από τη σπαρασσόμενη αυτοκρατορία, παραδόθηκε, όταν ο Ορχάν απέκλεισε το στενό του κόλπου της. Και μεθυσμένος από τις κατακτήσεις του, έγραψε σε επιγραφή, στην Προύσα: “Σουλτάνος, γιος σουλτάνου γαζήδων, γαζής, γιος γαζήδων, μαργκράβος (μαρκήσιος) κατακτητής των οριζόντων, ήρωας της οικουμένης.”
Πολιτική και ηθική κατάπτωση
Εκείνες τις κρίσιμες δεκαετίες, αντί να ισχυροποιηθεί η αυτοκρατορία και να διώξει από τα εδάφη της τον νέο κατακτητή, σπαρασσόταν από καινούριο εμφύλιο πόλεμο. Αυτή τη φορά ήταν μεταξύ του Ιωάννη Καντακουζηνού και των αντιβασιλέων του εφτάχρονου Ιωάννη Παλαιολόγου Ε΄.
Σε τέτοιο βαθμό είχε φτάσει η πολιτική και ηθική κατάπτωση, που ο Ιωάννης Καντακουζηνός, που είχε στεφθεί αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο, δεν δίστασε να ζητήσει υποστήριξη από τον Ορχάν, τον εχθρό του, κι αυτός με μεγάλη προθυμία του την πρόσφερε. Τον επανέφερε στο θρόνο. Κι εκείνος, για να τον ευχαριστήσει, του έστειλε δώρο την κόρη του Θεοδώρα. Σε αντάλλαγμα, ο Ορχάν τού έστειλε έξι χιλιάδες Μικρασιάτες μισθοφόρους, που, ύστερα από τον εμφύλιο, κανείς δεν επέστρεψε στον τόπο του. Έμειναν όλοι στη Θράκη με τις οικογένειές τους.
Η συμφορά, όταν της ανοίξεις τον δρόμο, δεν σε ξεχνά
Σαν να μην έφταναν τα τόσα θλιβερά προβλήματα της εξασθενημένης αυτοκρατορίας, προστέθηκε και ο Μαύρος Θάνατος, όπως ονόμασαν τότε, το 1347, τη βουβωνική πανώλη, που θέρισε το ένα τρίτο του πληθυσμού. Ύστερα, ήρθε και ο μεγάλος σεισμός να καταφέρει νέο πλήγμα στη χειμαζόμενη Βασιλεύουσα και να ρίξει πιο χαμηλά το ηθικό της, αφού κανείς δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τη συμφορά. Κι ούτε φίλη χώρα υπήρχε να στείλει βοήθεια.
Έτσι, τα στρατεύματα του νέου κατακτητή, με αρχηγό τον φιλόδοξο και σκληρό Σουλεϊμάν τώρα, καραδοκούσαν άγρυπνα, σαν τους πεινασμένους γύπες. Και άρπαξαν την εγκαταλειμμένη από τον σεισμό Καλλίπολη, την αρχόντισσα της Προποντίδας, που ήταν και η πρώτη τους κτήση σε ευρωπαϊκά εδάφη.
Κανείς δεν αντιλήφθηκε πόσο σοβαρό ήταν το λάθος να αφήσουν την Καλλίπολη, έτσι ανοχύρωτη και ανυπεράσπιστη να περάσει στα χέρια τους. Και ούτε είχαν τη δυνατότητα να αντισταθούν.
Το ένα λάθος φέρνει το άλλο. Και η συμφορά, όταν της ανοίξεις τον δρόμο, δεν σε ξεχνά. Απασχολημένη με τις εσωτερικές έριδες η πολιτική ηγεσία της Βασιλεύουσας, επέτρεψε στον εχθρό να προχωρήσει ανενόχλητος και σε άλλες ευρωπαϊκές κτήσεις. Το 1354 κατέλαβε την Τυρολόη και λίγο μετά το Διδυμότειχο, ενώ παράλληλα πολιορκούσε την Αδριανούπολη, αυτή τη σπουδαία πόλη-κλειδί, που είχε τον έλεγχο των χερσαίων δρόμων της αυτοκρατορίας.
Ο άγριος εξισλαμισμός των χριστιανών
Ο Μουράτ Α΄ συνέχισε το κατακτητικό έργο. Κατέλαβε τη Φιλιππούπολη, αποκόβοντας έτσι τον δρόμο της Βασιλεύουσας προς τη Δύση, και το 1369 έγινε κυρίαρχος της Αδριανούπολης, που την έκαμε πρωτεύουσα του σουλτανάτου.
Οι πόλεις που κατακτούσε εξισλαμίζονταν ευθύς με τρόπο άγριο. Οι χριστιανοί έχαναν τα δικαιώματά τους. Το ένα πέμπτο του πληθυσμού το πωλούσουν ως δούλους, τους άνδρες τους έστελναν στις εργασίες και τα παιδιά τα εκπαίδευαν στον στρατό.
Τότε, ο Ιωάννης Παλαιολόγος, αντί να τρέξει με το στρατό του να εμποδίσει τον Μουράτ να μπει στην Αδριανούπολη, ταξίδεψε στη Δύση να πείσει τους χριστιανούς ηγεμόνες να αναχαιτίσουν τη λαίλαπα των Οσμανίδων. Και κανείς δεν τον πίστεψε. Οι άνθρωποι των βασιλικών Αυλών θαύμασαν τις άσπιλες λευκές ενδυμασίες του ίδιου και των αυλικών του, θαύμασαν το υψηλό πνεύμα του, όμως δεν του έδωσαν ούτε την ελάχιστη υπόσχεση βοηθείας. Και όταν επέστρεψε, το 1402, βρήκε τον σουλτάνο να βαδίζει εναντίον της Βασιλεύουσας. Ήταν ο Βαγιαζίτ ο Κεραυνός, που ονειρευόταν να κατακτήσει τη Βασιλίδα.
Η κατάρρευση
Ουσιαστικά από το 1204, όταν οι σταυροφόροι της Δ΄ σταυροφορίας μπήκαν με δόλο στη Βασιλεύουσα και την ρήμαξαν, αρχίζει η κατάρρευση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, που επί 1123 χρόνια και 19 ημέρες από την ίδρυσή της ως χριστιανικής πρωτεύουσας της οικουμένης ( στις 11 Μαϊου του 330 ιδρύθηκε) κυριάρχησε απόρθητη σε ανατολή και δύση, έγινε ο βράχος του χριστιανισμού όπου συντρίβονταν τα κύματα του Ισλάμ.
Μετά το 1204 ακολούθησαν τα “αμαρτήματα” των αυτοκρατόρων, από αδυναμίες και φιλοδοξίες και εσωτερικούς σπαραγμούς. Η αυτοκρατορία κουβαλούσε μέσα της μιαν αλυσίδα θανάτων απαράγραπτων, που είχαν υπογράψει πολύ πριν τον δικό της θάνατο. Ήταν αυτά τα λάθη που γίνονται χωρίς να διδάσκουν. Γιατί η ιστορία δεν διδάσκει. Μόνον η συνείδηση διδάσκει. Και έτσι, η κοσμοκράτειρα, η απόρθητη και θεοφύλακτη, απόμεινε σώμα ισχνό, συρρικνωμένο, το αξιοθρήνητο τρίγωνο της βοσπορίας άκρης, η κεφαλή του διαμελισμένου γίγαντα.
Το ερώτημα μένει : Θα μπορούσε να είχε σωθεί;
Πιστεύω πως κανείς δεν μπορεί να απαντήσει.
Αν ξεσήκωνε η Δύση τις δυνάμεις της και οι χριστιανοί ηγεμόνες. Αν ο Πάπας έστελνε τη βοήθεια που υποσχέθηκε όταν έγινε η ένωση των εκκλησιών. Αν δεν επαληθεύονταν οι παλιές προφητείες που χίλια χρόνια πριν μιλούσαν για το πέσιμο της Πόλης. Αν… αν… Τότε ο Μωάμεθ θα μάζευε τα υπολείμματα της αλαζονείας του και θα έφευγε, επιστρέφοντας ίσως και κάποιες χριστιανικές πόλεις που στέναζαν εξισλαμιζόμενες.
Όμως η Δύση δεν ανταποκρίθηκε. Και οι προφητείες επαληθεύτηκαν μία προς μία.
Επετειακό της Αλώσεως.
Καθημερινή της Κυριακής, 20 Μαϊου 2001.
Δημοσιεύτηκε με τίτλο: «Πόσο πεπρωμένη ήταν η Άλωση της Πόλης – Μια σειρά από «αμαρτήματα», λάθη και συμφορές που έπληξαν την αυτοκρατορία τα τελευταία χρόνια και οδήγησαν στην πτώση της».