Η επιτυχημένη μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου σε οποιαδήποτε γλώσσα εξαρτάται, κατά τη γνώμη μου, από τρεις παράγοντες: την άνεση του μεταφραστή με το ύφος του συγγραφέα, την οικειότητά του με το περιεχόμενο του κειμένου, και το σπουδαιότερο, τη γνώση του των δύο σχετικών γλωσσών και πολιτισμών. Οι δυσκολίες που αντιμετώπισα μεταφράζοντας μερικά έργα της Μ.Λ.Π. στα αγγλικά είχαν σχέση κυρίως με τον τρίτο παράγοντα–πώς έπρεπε να γίνει η μετάφραση ώστε να μεταφέρει τη δύναμη του πεζού λόγου της Μ.Λ.Π., το πάθος της ποίησής της, στον αγγλόφωνο αναγνώστη.
Η μεγαλύτερη δυσκολία στη μετάφραση είναι η επιλογή των λέξεων που θα χρησιμοποιήσει ο μεταφραστής, γιατί η μετάφραση δεν είναι μόνο η μεταφορά λέξεων από μία γλώσσα στην άλλη, είναι επίσης μεταφορά έννοιας. Γι’ αυτό ο μεταφραστής δέν μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά στα δίγλωσσα λεξικά· πρέπει να έχει υπ’ όψη και την απήχηση των λέξεων στίς δύο γλώσσες. Επειδή η κάθε γλώσσα πηγάζει από τα ιστορικά, ψυχολογικά, γεωγραφικά, και άλλα δεδομένα που αποτελούν τον πολιτισμό της, μια λέξη, π.χ. η λέξη «οσμή», για την οποία τα ελληνο-αγγλικά λεξικά προτείνουν «odor», μπορεί να έχει άλλη απήχηση στη γλώσσα του συγγραφέα και άλλη για τον αγγλόφωνο αναγνώστη. Η ποίηση είναι ακόμη πιο δύσκολη στη μετάφραση από τον πεζό λόγο γιατί απαιτεί τη μεταφορά επί πλέον και ψυχικής διάθεσης από τη μία γλώσσα στην άλλη.
Το 1992, ένας γνωστός μού ζήτησε να μεταφράσω «a few Greek poems» για ένα βιβλίο που ετοίμαζε η συναδελφός του, Rhoda Kaufman, με σκοπό να παρουσιάσει για πρώτη φορά στα αγγλικά μερικά κείμενα της Μ.Λ.Π., της οποίας το έργο ήταν για μένα τότε άγνωστο. Πρόκειτο για τέσσερα ποιήματα από το Μυστικό Πέρασμα, ποιήματα που αναφέρονταν στην Παλαιά Διαθήκη, στούς Ίωνες φιλοσόφους, στη χάμενη πατρίδα της Μικράς Ασίας, θέματα για μένα γνωστά από τις σπουδές μου και συναρπαστικά λόγω της καταγωγής μου. Επομένως το περιεχόμενο των ποιημάτων δεν μου παρουσίασε κανένα πρόβλημα.
Διάβασα πολλές φορές ολόκληρο το Μυστικό Πέρασμα για να προσδιορίσω (κατατοπίσω) τα τέσσερα ποιήματα που είχα να μεταφράσω, να καταλάβω καλύτερα το ύφος τους, να μπω στο πνεύμα τους. Αισθάνθηκα μια κάποια άνεση με το ποιητικό ύφος της Μ.Λ.Π.
Αφού μετέφρασα τα τέσσερα ποιήματα, η Kaufman έστειλε τη μετάφρασή μου στη Μ.Λ.Π., η οποία μου έγραψε με ενθαρρυντικά λόγια για τη δουλεία μου και μου έστειλε και άλλα ποιηματά της. Στο μεταξύ η Kaufman φρόντισε να ανεβάσουν ένα θεατρικό έργο της Μ.Λ.Π., την «Αντιγόνη Ή Νοσταλγία της Τραγωδίας», στό California State University Hayward, (με ) παρουσία της συγγραφέως. Εκεί γνώρισα την Μαρία, η οποία μου πρότεινε να μεταφράσω ολόκληρο το Μυστικό Πέρασμα. Έτσι άρχισε μια συνεργασία που γρήγορα έγινε φιλία.
Πρώτη και κύρια φροντίδα λοιπόν η επιλογή λέξεων. Πώς ν’αποδοθεί ο ποιητικός λόγος της Μ.Λ.Π. –φορτισμένος δύναμη, λυρισμό, και μεσογειακό πάθος, στα αγγλικά, ώστε το μεταφρασμένο κείμενο να προκαλέσει, όσο το δυνατόν, την ίδια ψυχική διέγερση στον αγγλόφωνο αναγνώστη όσο και το αρχικό κείμενο στον ομόγλωσσό του. Απ’ την αρχή αναγνώρισα πως το πάθος που αναβλύζει από τον ποιητικό λόγο της Μ.Λ.Π. έπρεπε να μεταφερθεί στα αγγλικά με τρόπο που να μην είναι ενοχλητικός στον αγγλοσαξονικό χαρακτήρα, ο οποίος γενικά δεν είναι εξοικειωμένος με τους υπερβολικούς συναισθηματισμούς ή με την εξωτερίκευσή τους. (παραδίδεται σε υπερβολικά συναισθήματα ή στην εκφρασή τους.) Απεφάσισα λοιπόν, σε ωρισμένα σημεία, να διαλέξω αγγλικές λέξεις, αν υπήρχαν, που μετέφραζαν σωστά τις ελληνικές, αλλά ήσαν λιγώτερο έντονες. Παράδειγμα η λέξη «οσμή», που απαντά 14 φορές στο Μυστικό Πέρασμα, με διάφορες αποχρώσεις έννοιας. Αρχικά, η ιδέα μου ήταν να μεταφράζεται κάθε φορά με την ίδια αγγλική λέξη. Όμως παρατήρησα πως δέν υπάρχει μια αγγλική λέξη που ν’ αποδίδει σωστά όλες τις αποχρώσεις της ελληνικής–άλλο η «οσμή αίματος» και άλλο η «οσμή Ναού»–και επί πλέον, η αγγλική λέξη «odor» υπονοεί κάτι το δυσάρεστο. Σημειωτέο ότι η αγγλική γλώσσα, που αποτελείται απο ρίζες ελληνικής, λατινικής, αγγλοσαξονικής, μεταξύ αλλων, προελεύσεως έχει πλούσιο λεξιλόγιο συνωνύμων, π.χ., στην προκειμένη περίπτωση: «smell» (λιγότερο έντονο από το «odor»), «waft» (=απαλό σκόρπισμα), «breath» (=πνοή), «redolence» (=απόπνοια), «fragrance» (=ευωδία), που αποδίδουν την έννοια «οσμή». Έτσι σε 7 περιπτώσεις χρησιμοποίησα τη λέξη «odor» και τις υπόλοιπες μετέφρασα ως εξής:
Οσμή της Ψυχής
Που διαισθάνεται το Αίμα (Πέρασμα Τέταρτο)
Fragrance of the Soul
That the blood intuits
Και μια οσμή χάους κάλυπτε
Το αρωματισμένο σώμα (Πέρασμα Έκτο)
And a smell of Chaos covered
The perfumed corpse
Οσμή από κήπο που ερήμωσε (Πέρασμα Έβδομο)
Waft of a deserted garden
Το δωμάτιο μεταμορφώνεται σε οσμή νεκρού (Πέρασμα Δέκατο)
The room transforms itself into smell of corpse
Με μιάν οσμή βυθού και σιωπηλής ώρας (Πέρασμα Ενδέκατο)
With a breath of the deep and of silent time
Μιά οσμή Ναού από χρόνο καταργημένο
Σαν την οσμή της μνήμης που υπήρξα πριν (Πέρασμα Δέκατο Τρίτο)
A redolence of sanctuary from a banished time
Like that of the memory I was before
Τη λέξη «ρίγος», που απαντά 4 φορές, μετέφρασα τρείς φορές shudder, και μία φορά tremor (=ελαφρό ρίγος), που νομίζω πως αποδίδει πιο σωστά το νόημα στον στοίχο:
Ασημένιο ρίγος στα νερά (Πέρασμα Πέμπτο)
A silver tremor on the waters
Άλλη δυσκολία. Ωρισμένες λέξεις, όπως «εικόνα», «αποκαθήλωναν», «σήμαντρο» χρειάζονταν εξήγηση, γιατί η λέξη «icon» στήν κοινή χρήση, τουλάχιστον στην Αμερική, αναφέρεται περισσότερο σε υπολογιστές παρά σε θρησκευτικό αντικείμενο, η αγγλική λέξη «un-nail» δεν έχει άμεση σχέση με τη Σταύρωση, και το σήμαντρο είναι άγνωστο στούς περισσότερους αγγλόφωνους αναγνώστες, εκτός από τους ελάχιστους που ξέρουν από Ορθόδοξα μοναστήρια. Το σήμαντρο θα μπορούσα να το αφήσω semantro και να το εξηγήσω σε υποσημείωση, αλλά προτίμησα να μη διακόψω τη ροή του λόγου, και χρησιμοποίησα τη λέξη bell (=καμπάνα):
Και βρέχει βρέχει ερημιές ασημένιες πάνω στο εικόνισμα (Πέρασμα Πρώτο)
And it rains and rains silver deserts on the sacred icon
μια Μεγάλη Παρασκευή όταν αποκαθήλωναν την ψυχή μου (Πέρασμα Έκτο)
One Holy Friday, as they were taking my soul down from the Cross
Σήμαντρο της Αγια-Σοφιάς (Πέρασμα Όγδοο)
Bell of Hagia Sophia
Σε άλλες περιπτώσεις χρειαζόταν προσοχή στην επιλογή λέξεων ώστε οι λέξεις όχι μόνο να μεταφέρουν πιστά το νόημα, αλλά να είναι και ποιητικές στα αγγλικά:
…να σκαλίζω τη στάχτη από την ποιησή μου (Πέρασμα Πρώτο)
…stirring the ashes of my poetry (αντί ash)
και δεν ορίζω τους καιρούς που σε τύλιξαν (Πέρασμα Τέταρτο)
And I cannot master the ages that entwined you (αντί that wrapped you)
…με λέξεις που καίγονται /στην πρώτη φλόγα (Πέρασμα Τέταρτο)
With words that are consumed /in the first flame (αντί burned)
Σκαλίζω επάνω της το προσωπό μου (Πέρασμα Δέκατο Τέταρτο)
I sculpt upon it my visage (αντί face)
Τέλος, μια γλώσσα κλιτή, όπως η ελληνική, δίνει, στον ποιητή προ πάντων, περισσότερη ελευθερία στην τοποθέτηση λέξεων, από μια γλώσσα σαν την αγγλική, στην οποία το νόημα εξαρτάται από μια καθορισμένη σειρά των λέξεων, δηλαδή γενικά, υποκείμενο-ρήμα-αντικείμενο:
Μια οσμή από ρίγημα νύχτας το σώμα μου (Πέρασμα Πρώτο)
My body is an odor of night’s shudder
Και ξάνα την Ανάσταση να ηχήσουν
Οι καιροί νέοι (Πέρασμα Όγδοο)
And once more may the new ages sound the Resurrection
Αφού τελειώσαμε το Μυστικό Πέρασμα–λέω τελειώσαμε γιατί η μετάφραση, όπως και όλα τα κείμενα της Μαρίας που μετέφρασα ήταν συνεργασία με τη Μαρία και το Μίνω–συνεχίσαμε την αλληλογραφία, και η Μαρία μου έστελνε ταχτικά τα τελευταία της μυθιστορήματα. Μετέφρασα τη Ναταλία και Χριστίνα. Σε λίγο, μου πρότεινε να μεταφράσω το Πήραν την Πόλη, πήραν την.5 Υποσχέθηκα να τελειώσω τη μετάφραση σε ένα χρόνο, αλλά βρήκα το θέμα τόσο συναρπαστικό που την τελείωσα πολύ πιο νωρίς. Τον Αύγουστο του 1999, δουλεύοντας ακόμα τη μετάφραση, έζησα μια αξέχαστη εβδομάδα στη Λήμνο ως φιλοξενούμενη της Μαρίας και του Μίνου. Επισκεφτήκαμε όλα τα τοπία του νησιού που αναφέρονται στο μυθιστόρημα (Καβείριο, Κότζινο, Ηφαιστία, τη σπηλιά του Φιλοκτήτη, το «χωριό του Πορφύριου») και άρχισα να βλέπω το νησί με τα μάτια του πρωταγωνιστή του βιβλίου, και της Μαρίας.
Παρ’ ότι ο πεζός λόγος της Μ.Λ.Π. είναι και αυτός ποιητικός, η μετάφραση του Πήραν την Πόλη, πήραν την παρουσίασε λιγότερες δυσκολίες από το Μυστικό Πέρασμα. Αν η δομή του μυθιστορήματος είναι περίπλοκη, κυκλική, το ύφος του είναι μάλλον λυρικό–ύφος που μου είναι, προσωπικά, πολύ οικείο:
Ανοίγω τα μάτια διάπλατα να αγκαλιάσω όλη ετούτη τη μεγαλοπρεπή σκηνή, να την περάσω ατόφια μέσα στο χρόνο τον επερχόμενο, ετούτη τη δονούμενη δοξαστική στιγμή, όπου άρχοντες και ευγενείς, πατρίκιοι και μοναχοί και πολεμιστές και λαός, Βενετοί και Έλληνες και Καταλανοί, ενώνουνε τη φωνή τους με το ίδιο κατανυκτικό πάθος με την ίδια αγωνία, να δοξάσουνε το θεό που αύριο θα τους χαρίσει τη νίκη. Γιατί τώρα το πιστεύουνε πια. Οι ψυχές είναι γεμάτες ελπίδα, γεμάτες ουρανικό φως. (σελ. 528)
I open my eyes wide to embrace all this scene of grandeur, to transfer it whole into the time that is to come, this vibrating moment of praise, in which rulers and nobles, patricians and monks and warriors and people, Venetians and Greeks and Catalans, join their voices together with the same reverence and passion, with the same anguish, to praise God who tomorrow will grant them victory. Because now they believe it. Their souls are full of hope, full of heavenly light. (σελ. 593)
Στα ιστορικά μυθιστορήματα Πήραν την Πόλη, πήραν την, Το Ξύλινο Τείχος, πολλές λέξεις, όπως Βασιλεύς, σπαθάριος, σήμαντρο, Παντοκράτωρ, γυναικονήτης, Κρυπτεία, είναι άγνωστες για τον μέσο αγγλόφωνο αναγνώστη. Αυτές τις μετέγραψα στα αγγλικά (Basileus, spatharios, semantron, Pantokrator, gynaikonetes, Krypteia) και τις εξήγησα σε γλωσσάρι, στο τέλος του βιβλίου. Φράσεις ξενόγλωσσες–λατινικές, ιταλικές, τουρκικές, όπως filioque, fusta, yagma–μετέφρασα σε υποσημείωση ή στο γλωσσάρι.
Ένα πρόβλημα που προέκυψε στο Πήραν την Πόλη, πήραν την και στο Μυστικό Πέρασμα, μα προ πάντων στο Ξύλινο Τείχος ήταν τα χωρία από αρχαία ελληνικά ή εκκλησιαστικά κείμενα. Στο Μυστικό Πέρασμα είναι πολλές λέξεις και φράσεις από τον Ηράκλειτο. Στην ελληνική έκδοση σημειώνονται με εισαγωγικά και ο έλληνας αναγνώστης τις ξεχωρίζει μεν ως αρχαία μορφή της γλώσσας, αλλά γενικά τις καταλαβαίνει. Δεν βρήκα τρόπο να πετύχω το ίδιο αποτέλεσμα στα αγγλικά. Στη μετάφραση ξεχώρισα αυτά τα χωρία με πλάγια γραφή αλλά τα μετέφρασα σαν να ήταν νεοελληνικά.
Στο Πήραν την Πόλη, πήραν την, για τις περικοπές από την Παλαιά Διαθήκη χρησιμοποίησα την αγγλική μετάφραση του King James Version (1603) που αποδίδει τη μεγαλοπρέπεια του ελληνικού λόγου:
Ότι εγώ δώσω ύδωρ εν δίψει τοις πορευομένοις εν ανύδρω… (σελ. 322)
For I will pour water upon him that is thirsty and floods upon the dry ground (σελ. 361)Ρύσαι με εξ αιμάτων ο θεός, ο θεός της σωτηρίας μου (σελ. 501)
Deliver me from bloodguiltiness, O God, thou God of my salvation. (σελ. 562)
Τα εκκλησιαστικά κείμενα, που είναι και αυτά ποιητικά, προσπάθησα, όπως και στο Μυστικό Πέρασμα, να μεταφράσω με ποιητικό λόγο:
Ο γλυκασμός των αγγέλων…Των θλιβομένων η χαρά
Χρυσοπλοκότατε πύργε και Δωδεκάτειχε Πόλις
Ηλιοστάλακτε θρόνε… Ακατανόητον θαύμα (σελ. 170)Tenderness of the angels…Joy of those in pain.
Tower of purest gold and Twelve-walled City…
Throne radiating sunlight… Incomprehensible miracle… (σελ. 192)
Για να ξεχωρίσουν τα λόγια του Παλαιολόγου από το υπόλοιπο κείμενο διάλεξα αγγλικές λέξεις όσο το δυνατό τυπικές:
«…τη σήμερον παρακαλώ υμάς ίνα την πόλιν ταύτην την ευρισκομένην επί τοσαύτη συμφορά του πολέμου ολοψύχως και εκ μέσου ψυχής γένητε υπερασπισταί…οίδατε γαρ καλώς, και δευτέραν πατρίδα και μητέρα αυτήν αενάως είχετε–διό και εκ δευτέρου πάλιν λέγω και παρακαλώ ίνα εν αυτή ώρα ως φιλόπιστοί τε και ομόπιστοι και αδελφοί ποιήσετε.» (σελ. 517)
«I beg you today to defend wholeheartedly this city which finds itself in such crisis…For you know well, that it has been your second homeland and your eternal mother city. Wherefore, again I say, and entreat you in this hour, to behave as loyal brothers in the faith». (σελ. 581)
Τη μεγαλύτερη δυσκολία αυτού του είδους παρουσίασε το Ξύλινο Τείχος, που πλάι στα αρχαία ελληνικά του Ηρόδοτου βρίσκεται η μετάφραση ή η περίληψη στα νεοελληνικά. Πώς ν’ αποδοθεί αυτή η διαφορά στα αγγλικά; Το συζητήσαμε πολύ το θέμα με τη Μαρία και το Μίνω, και τέλος αποφασίσαμε πως δεν υπήρχε τρόπος. Έτσι μετέφρασα τα αρχαία κείμενα και μόνο:
Λέει πως η νίκη μας ήταν η λαμπρότερη, ως ποτέ παρόμοιο κατόρθωμα δεν έγινε «ούθ’ Έλλησιν ούτε βαρβάροις ενάλιον έργον είργασται λαμπρότερον» (σελ. 461)
He says that our victory was the most illustrious, that “never had such a victory occurred either among Greeks or barbarians…”…για να τον διώξουμε το συντομότερο από την Ευρώπη, εκβαλείν διά τάχους τον άνθρωπον εκ της Ευρώπης…(σελ. 471)
to hasten his departure from Europe…Δεν είναι δούλοι μήδε υπήκοοι κανενός
Ούτινος δούλοι κέκληνται φωτός ουδ’ υπήκοοι (σελ. 598)
They are neither slaves nor subjects of anyone
Το πιό δύσκολο για μένα μυθιστόρημα ήταν, στην αρχή, Ο Ιερός Ποταμός. Δεν κατάλαβα πως το «νευρικό» του ύφους–φράσεις σύντομες, κομμένες–ήταν σκόπιμο, και άρχισα να λειαίνω τις φράσεις στη μετάφραση. Λύθηκε η δυσκολία με τη καθοδήγηση της Μαρίας, και ταυτοχρόνως αντιλήφτηκα πόσο διευκολύνεται η μετάφραση–και πόσο πιο πιστό το αποτέλεσμα στους στόχους του συγγραφέα–όταν ο συγγραφέας διατίθεται να βοηθήσει το μεταφραστή, να συμβουλεύσει, να καθοδηγήσει, να λύσει τις απορίες του.
Τελικά η μετάφραση του πλούσιου σε περιεχόμενο λογοτεχνικού έργου της Μ.Λ.Π. απαιτεί πολλά από το μεταφραστή: όχι μόνο τη σωστή κρίση στην επιλογή των λέξεων που θα χρησιμοποιήσει, αλλά και γνώση της ελληνικής ιστορίας, της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας, της Ορθόδοξης θρησκείας, της Παλαιάς Διαθήκης, και επί πλέον, μια δόση ποιητικό ένστικτο.
Θέματα Λογοτεχνίας, τεύχος 39, 2008